Соҕуруу Сибиир хайалара
Соҕуруу Сибиир хайалара — Арассыыйаҕа Сибиир уонна Дальнай Восток сиригэр-уотугар тайаан сытар хайалар уопсай иэннэрэ 1,5 мөл км².
Соҕуруу Сибиир хайаларын тиһилигэ:
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Алтай (Арассыыйа иһинээҕи чааһа)
- Салаирский кряж
- Кузнецкайдааҕы Алатау
- Саяннар (Арҕааҥы уонна Илиҥҥи)
- Танну-Ола
- Байкальскай сис хайа
- Хаамар-Дабаан
- Улан-Бургасы
- Баргузинскай сис хайа
- Яблоновай сис хайа
- Витимскэйдээҕи хаптаҕай ньуурдаах хайа
- Становой хаттык хайата
- Патомскай хаттык хайата
- Алдан хаттык хайата
- Становой сис хайа
- Приморскай сис хайа
Географическай балаһыанньалара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Алтай хайалара, Арҕаа уонна Илин Саяннар, Прибайкалье уонна Забайкалье хайалара, Становой сис хайа. Бу аан дойду саамай бөдөҥ хайалаах ииттэн биирдэстэрэ. Арҕаа Сибиир истиэптэриттэн Чуумпу акыйаан биэрэктэригэр тиийэ 4,5 тыһыынча биэрэстэ кэриҥэ субуллар. Хапхаас хайаларынааҕар иэнэ түөрт төгүл улахан.
Соҕуруу Сибиир хайалара Евразия материгын үөһүгэр бааллар. Бу хайалар Арҕаа Сибиир дэхси сирин, Орто Сибиир хаптал хайатын, Киин Азия үрдүк, кураайы хаптал уонна хаттык хайаларыттан араараллар. Бу территория географическай балаһыанньата климат дьиҥ-чахчы континентальнай буоларын быһаарбыт, айылҕа ураты комплекстара үөскүүллэригэр сабыдыаллаабыт.
Геологическай тутуллара уонна рельефтэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Бу оройуону үөскэтэр хайа боруодалара ии араас чаастарыгар иҥээһиннэнэн түүрүллүбүттэр уонна хайалар үөскүүр былыргы кэмнэригэр улаханнык өрө көтөҕүллүбүттэр:протерозой бүтүүтэ байкальскай, палеозой саҕаланыыта каледонскай, палеозой иккис аҥарыгар герцинскэй иҥээһиннэнии буолуталаабыт. онтон хайалар сыыйа үлтүрүйбүттэр, онон-манан ордубут массивтардаах үрдүк дэхси сирдэргэ кубулуйбуттар. Мезозойскай эра бүтүүтэ, кайнозойга (альпийскай хайалар үөскүүр кэмнэригэр) хайалар үрдээбиттэр эрээри, саҥа иҥээһиннэммэтэхтэр. Сир хаҕын сүүнэ улахан көһөҥөлөргө араартаабыт быһыттыылар буолбуттар. Итини сэргэ өрө көтөҕүллүүлэр, сиҥнэн түһүүлэр буолуталаабыттар. Билигин хайалар иҥээһин-көһөҥө уонна көһөҥө тутуллаахтар. Хайалар бу иилэрин бүтүннүүтүгэр орто үрдүктээх сис хайалар баһыйаллар. Олор икки ардыларынан үгүс хотооллор сыталлар. Үрдүк хайа рельебин учаастактара оччо киэҥнэрэ суох. Сотору-сотору тэҥнэниллибит ньуурдар (араас үрдүккэ өрө көтөҕүллүбүт былыргы дхэхси сирдэр тобохторо) түбэһитэлииллэр. Арҕааттан илин диэки хайалаах тус-туспа системалар биллэр уратылаахтар. Хайалар иилэрин бүтүннүүтэ үс комплекска араарыллар: Алтай-Саян, ортоку Байкал, илин Алдан Становой хайалара.