Солумсах

Солумсах диэн аһара баран солуну истэ, саҥаны билэ, көрө сатааһын ааттанар. Аһара баран солумсаҕыра сылдьыы куһаҕан майгы буолар.

Өй-санаа өйдөбүллэрэ уһун кэмҥэ үөскүүллэр уонна хас да көлүөнэ дьон олохторун устата боруобаны бараннар куруук туттуллар үгэстэргэ кубулуйан билигин да туттулла сылдьаллар. Улуу Октябрьскай революция (1917) дьон өйүн-санаатын буккуйуутун, сыыһатын үс көлүөнэ дьон олохторун устата бэрэбиэркэлээн, олорон көрөн, боруобалаан, кэһэйэн баран дьэ билэн, билигин кэлэн ону көннөрө, олохпутун уларыта, урукку, революция иннинээҕи оннугар түһэрэ сатыы сылдьабыт.

Быстар дьадаҥылар былааһы ылан бараннар урут суох олоҕу айабыт, айыыны оҥорорбут “үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа бары киирэннэр урукку олох үөрэҕин, үгэстэри барытын түөрэ сүргэйэн, үрэйэн, үлтү тэпсэн суох оҥорбуттара, саҥа олоҕу тутууну саҥалыы, «ыраас лиистэн суруйар» курдук, уруккуну барытын умнан, хаалларан саҕалаабыттара.

Сэбиэскэй былааһы тутааччылар араас репрессия көрүҥнэрин киэҥник туһананнар саха дьонугар айыыны оҥорууну барытын үчүгэйи оҥоруу буолар диэн сыыһа өйдөппүттэрэ, айыы диэн бэйэтэ икки өрүттээх, олортон куһаҕан өйдөбүлэ элбэх тылы үчүгэй эрэ оҥоро сатаабыттара. Сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар уонна учууталлар билигин даҕаны, олохпутун төһө эмэ урукку оннугар төнүннэрэ, өйбүтүн-санаабытын көннөрө сатыы сырыттахпытына, бу коммунистар оҥорбут сыыһаларын, халыйыыларын салгыы ыытан иһэллэрэ хомолтону эрэ үөскэтэр.

Саҥаҕа, солуҥҥа тардыһа, билэ-көрө сатааһын аһара барыыта солумсах диэн соччо үчүгэйэ суох өйдөбүллээх, куһаҕан тылынан этиллэрэ олоҕо суох буолбатах. Саҥаны, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоро сатааһын сыыһа-халты буолан тахсара элбэҕинэн куһаҕан быһыыны элбэтэрин таба өйдүөххэ, олору оҥорорго ордук сэрэхтээх буолуу эрэйиллэр. Коммунистар олоҕу төрдүттэн уларыта тутан олус улахан сыыһаны оҥорбуттарын үс көлүөнэ дьон уларыйбыттарын кэнниттэн биирдэ билэн уларыта сатыы сылдьабыт.

Барыга-бары аһара баран солумсаҕырыы, билэ-көрө сатааһын кэмнээх-кэрдиилээх буолара ордук, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсаллара хаһан да уларыйбат. Саҥаҕа, солуҥҥа оҕустаран иһии быстах кэмнээх буолар уонна куһаҕан өрүтүн элбэтэн кэбиһэр, ол иһин солумсаҕырыы диэн ааттанар.

Солуну, саҥаны аһара баран билии-көрүү солумсах буолууга тириэрдэр. Эр дьон солумсахтарынан дьахталлары лаппа баһыйар кыахтаахтара айылҕаларыттан тутулуктаах. «Сунул, вынул да пошел» диэн этии эр дьон солумсахтарын уонна онтулара улахан эрэйэ суоҕун ырытан быһаарыы буолар. Онтон дьахталлар солумсаҕырыыттан ордук элбэхтик эрэйдэниэхтэрин, улаханнык ночоотуруохтарын сөп.

Солумсах диэн тыл куһаҕан өйдөбүлэ билигин дьахталлар ахсааннара элбэҕинэн уонна бу тылы чахчы сөбүлээбэттэриттэн былыргытыттан хата уларыйа илик.

Сэбиэскэй былаас саҥаны айыы “үчүгэй” диэн этэриттэн тирэх ылан тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн саҥаны, урут биллибэти билэри бэлиэтиир, солумсах диэни үөскэтэр тылбытын "сонун" диэн атын өйдөбүлү биэрэр тылга уларыта сатаабыттара ыраатта. Суруйааччылар Аҕа дойду сэриитин иннинэ суруйбут суруйууларыгар солун диэн тылы элбэхтик тутталлара.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этиигэ аһара баран саҥаны билэ-көрө сатааһын, солумсах буолуу сөп түбэспэт. Киһи биир туруоруммут сыалын ситиһэригэр, атыттарга аралдьыйара аҕыйаатаҕына эрэ табылларын солумсах буолуу суох оҥорор. Саҥаны билии-көрүү аһара элбээһинэ солумсаҕырыыга тириэрдэр, онтон солумсаҕырыы үгэскэ кубулуйдаҕына солумсах буолуу үөскүүрүттэн туһалаах үлэ-хамнас биллэрдик аҕыйыыр.

Билигин тыабыт сиригэр үлэһиттэр аҕыйааһыннара, барыылара эдэрдэрбит солумсаҕыра сылдьыылара аһара элбээбитин биллэрэр. Туһалаах да буоллар ыарахан үлэни-хамнаһы хаалларын атын, чэпчэки үлэни көрдөөһүн солумсаҕырыыттан эмиэ эбиллэр.

Нууччалар саҥаларын уларытан тыһы ыты сука дииллэрин оннугар девочка дииллэрэ элбээн иһэр. Биһиги дьоммут маны үтүктэ охсон тыһы ыттарын кыыс, онтон атыыр ыты уол диэн ааттаан ыҥыран барбыттара хомолтону эрэ үөскэтэр.

Бу солумсах быһыы дуу эбэтэр омук өйүн-санаатын соруйан буккуйуу дуу? Ордук солумсах буолууга маарынныыр. Тыл үөрэхтээхтэрэ солун диэн тылбытын "сонун" диэнинэн уларытаннар дьон солумсах буолууларын суох оҥорбут курдуктарыттан солумсах буолуу улаатан таҕыста. Дьон солумсахтара, үчүгэйин уонна куһаҕанын араарбакка эрэ саҥаттан саҥаны, үчүгэйтэн үчүгэйи эккирэтэ сатыыллара аһара баран тыа сирин үлэтэ хаалан эрэр.

Киһилии быһыыланыыга солумсах буолуу, саҥаттан саҥаҕа аһара көтүөккэлээһин сөп түбэспэт. Киһи хас биирдии оҥорор быһыытын дириҥник ырытан, таба сыаналаан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн эрдэттэн быһааран баран биирдэ оҥордоҕуна эрэ, туох эмэ туһалаах быһыы үөскүүр. Бу курдук дириҥник сыаналаан баран оҥоруллубут быһыы сыыһа-халты буолан хаалан куһаҕан быһыыга кубулуйара аҕыйыырыттан киһилии быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Бииртэн бииргэ көтүөккэлээһин, саҥаттан саҥаны боруобалаан иһии ылыммыт сыалы ситиһиигэ тириэрдибэккэ, хайа эрэ диэки халыйыыны үөскэтиэн эбэтэр таах быраҕыллан хаалыыны элбэтиэн сөп.

Үтүө санаалаах дьон бары киһилии быһыылар элбиэхтэрин, куһаҕан быһыылар аҕыйыахтарын баҕаралларыттан аһара солумсах буолуу куһаҕан өйдөбүллээҕэ быһаарыллар. Дьон бары субу оҥорор быһыыларын таба сыаналаан, киһилии быһыыларга тирэҕирэн быһаардахтарына, ордук эдэрдэр, оҕолор солумсах буолууларын хааччахтааһын киһилии быһыылаах буола улааталларыгар тириэрдэрин билэллэр, олохторугар туһаналлар. (1,44).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.