Саҥаны арыйыы

Саҥаны айыы диэн дьон билбэт, оҥорбот, сиэри таһынан барар быһыыны оҥоруу ааттанар.

Сахалар былыр-былыргыттан киһи өйө-санаата икки өрүттээҕин арааран билэннэр «Туох барыта икки өрүттээх» дииллэр. Ол билиилэрэ барыта «Айыы» диэн өйү-санааны быһаарар тыл икки, утарыта өйдөбүллээҕэр түмүллэн сылдьар. Бу тыл саҥаны арыйыыны тэҥэ итэҕэлгэ олоҕурбут бобууну, үгэһи кэһиини, дьон сиэригэр баппат быһыылары оҥорууну эмиэ быһаарар. Бэйэтэ икки өрүттэрин холбуу илдьэ сылдьар тыл. Киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥоруу эмиэ саҥаны арыйыы, айыы буолар, онон ордук кутталлаах уонна куһаҕан. Сайдан иһэр өйдөөх-санаалаах эдэрдэр билбэт дьыалаларын, айыыны оҥоруулара араас ыарахан содулланан тахсалларыттан быыһанаары сахалар оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн этэн үөрэтэллэр.

Киһи биир мэйиилээх буолан «Мэйии» диэн тыл хос өйдөбүлэ суох. Өй мэйииттэн үөскээн тахсар. Мэйиибитигэр үөскээбит өйбүт санаа буолан эппитигэр-сииммитигэр, тулабытыгар тарҕанар, санаабыт санаабытын тылбытынан этэн дьоҥҥо тириэрдэбит.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ ханнык өй-санаа иҥэриллибититтэн өйө-санаата туспа уратылардаах буоларын саха дьоно былыргыттан бэлиэтииллэр. Аһара көрүллэн, мааныланан иитиллибит киһини «Атаахтык иитиллибит киһи» диэн туспа арааран ааттыыллар. Оҕону атаахтык иитии куһаҕаны уонна үчүгэйи араарбатыгар тириэрдэрэ үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэттиттэн атын өйү-санааны бэлиэтиирин иһин итинник туспа арааран этэллэр. Атаах оҕо өйө-санаата үлэһит дьон өйдөрүгэр-санааларыгар, олохторун сиэригэр, үлэлэригэр-хамнастарыгар, тугунан дьарыктаналларыгар уонна үчүгэй киһини үтүктэн «Киһи буолуу» үөрэҕин ситиһэллэригэр эмиэ сөп түбэспэт.

Олох сайдан истэҕинэ саҥаны арыйыылар кырдьык элбээн иһэллэр. Оҕо улаатан истэҕинэ күүскэ сайдан иһэр өйө-санаата саҥаны арыйыылары ордук элбэхтик оҥоруон баҕарар. Саха дьоно оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан киһи билбэтин, өссө туттулла илик быһыылары оҥороро туох сабыдыаллааҕын быһааран билэр эрэ буоллаҕына саҥаны айыылары оҥороругар баҕараллар. Оҕо улаатан киһи буолуу үөрэҕин баһылаан, киһи быһыылаах буолан эрэ баран араас саҥаны айбыта дьоҥҥо ордук туһаны аҕалара быһаарыллар.

Сахалар киһи оҥорор бары быһыыларын бэйэтэ мэйиитинэн толкуйдаан айан таһаарарын барытын холбоон «Ай» диэн тылтан үөскэтэн «Айыы» диэн ааттаабыттар. Үчүгэйи да, куһаҕаны да айыы, оҥоруу барылара айыыны оҥоруу диэн буолаллар. Ити саҥаны арыйыылар биир мэйииттэн үөскээн, айыллан тахсалларыттан хайалара да айыы буолаллара оруннаах. Бу айыылары икки аҥы арааран үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн быһаарыллар.

Айыы диэн тыл сэрэхтээх, элбэхтик туттуллубат. Бу тыл икки өрүтэ, үчүгэйэ уонна куһаҕана холбуу бииргэ оҕо, киһи өйүгэр-санаатыгар дьайаллар. Сайдан, улаатан иһэр оҕо өйүн-санаатын сүрүн уратытынан ханнык баҕарар дьыалаттан аан бастаан оҥорорго дөбөҥүн, боростуойун, эрэйэ суоҕун, түргэнин оҥоруу буолар. Куһаҕаны оҥоруу, алдьатыы, ыһыы хаһан баҕарар үчүгэйи, туһалааҕы оҥорордооҕор төһөнөн эмэнэн судургу, улахан толкуйу, быһаарыыны, үлэни-хамнаһы эрэйбэт. Оҕо аан маҥнайгы айыыны оҥоруута куһаҕаны оҥоруу диэки хайысхаланар кыахтааҕын саха дьоно былыргыттан билэн оҕо өйө-санаата саҥаны, билбэтин оҥорорун хааччахтыыллар: «Айыыны оҥорума»,- диэн этэн үөрэтэллэр, тугу барытын киһи оҥорорун курдук, киһи быһыылаахтык оҥороругар ыҥыраллар, үөрэтэллэр.

Сахалар оҕолорун үөрэтэллэригэр ытык сирдэргэ мэниктээбэт, айдаарбат куолу уонна киһи уҥуоҕар ону-маны тыытар улахан айыы диэн этэллэр. Былыргыттан үөскээбит үгэстэри кэһиини саха дьоно ордук сөбүлээбэттэр. Өлбүт киһи кута иҥмит малын-салын ыстахха, алдьаттахха кута айманыан, хамсыан, ол иһин дьоҥҥо биллэ сылдьыан сөп дии саныыллар. Куһаҕаны оҥоруу киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, урут дьон оҥорбот быһыыларыгар киирсэллэр, ол иһин саҥаны арыйыы, эмиэ айыы буолаллар.

Айылҕаҕа аһара улахан алдьатыылары оҥоруу, сири-уоту, мастары алдьатыы, дьон оҥорбот быһыыларын оҥорууга киирсэллэр, ол иһин айыыны оҥоруунан ааҕыллаллар. Сахалар Айылҕа бары тыыннаах мастара куттаахтарын билэллэр. Улахан, көстүүлээх мастарга араас куттар, иччилэр олохсуйаллар. Алдьатар, буортулуур дьон бэйэлэрэ эмиэ куттаахтарын билэллэрэ буоллар Айылҕаҕа сыһыаннара үчүгэй өттүгэр уларыйыан сөп этэ.

Киһи оҥорор куһаҕан быһыылара, буруйдара барылара айыы буолаллар. Үгүс дьон оҥорботторун, билбэттэрин оҥорууга киирсэллэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьон олоҕор, сиэригэр, майгыныгар сөп түбэспэт куһаҕан быһыылары «Айыыны» оҥоруунан ааҕаннар киһи быһыылаах дьон оҥорботторугар ыҥыраллар.

Дьон өйдөрө-санаалара тугу үчүгэй уонна тугу куһаҕан диэн тус-туспа араартааһыннара сөп түбэспэттэр, тус-туспалар. Үгүс дьон үлэлээн-хамнаан, тоҥон-хатан үчүгэйи, баайы-малы оҥороллор, сорохтор ол баайтан-малтан босхо, талбыттарынан ылан туһаныахтарын баҕараллар. Бу дьон тугу үчүгэй, тугу куһаҕан быһыы диэн этэллэрэ букатын да утарыта турар өйдөбүллээхтэр. Дьон бары ханнык баҕарар оҥорор быһыыларын бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан төһө эмэ өр кэмҥэ санаан, толкуйдаан баран оҥороллор.

Элбэх өйдөөх киһи оҥорор куһаҕан быһыылара ордук ыар, улахан содуллаахтар. Улахан уоппуттаах буруйу оҥорооччуну булан тутуу, хаайыы улахан уустуктары үөскэтэрин полиция үлэһиттэрэ үчүгэйдик билэллэр. Yлэлээн-хамсаан булуммут баайдарын-малларын, харчыларын үлэһиттэр саҥаттан саҥа хатыырдары, күлүүстэри оҥорон, хатаан, манаан харыстыы сатыыллар. Ону баара куһаҕан дьон ылан туһанаары эмиэ саҥаны арыйан күлүүстэрин кистэлэҥнэрин билэн, уора сатыыллар. Бу курдук дьон олоҕор утарыта турар өйдөбүллэр, айыыны оҥоруулар элбэхтэр.

Араас сэрии сэптэрин улахан өйдөөх дьон элбэх саҥаны арыйыылары, атыттара, утарылаһааччылара билбэттэрин туһанан оҥороллор. Капитализм уонна социализм диэн арахсан утарыта туруу кэмин саҕана олус күүстээх элбэх дьааттары, бактериялары оҥорон баран үгүс государстволар хаһаанан сытыараллар. Бу сэрии сэптэрэ туттулуннахтарына дьон-аймах араас ыарыыларынан сутулланнар олус эрэйдэнэн өлүөхтэрин сөп. Дьон-аймах туһугар олус куһаҕан, хара быһыы буолар. Балар барылара урут дьон билбэттэрин оҥорууга, саҥаны арыйыыларга киирсэллэр. Yгүс элбэх өйдөөх дьон өйдөрүн-санааларын түмэннэр хара айыыны, үгүс дьоҥҥо куһаҕаны оҥорорго бэлэмнэммиттэр.

Киһи үчүгэйи да онордоҕуна, дьон бары билэ, үөрэтэ, баһылыы иликтэринэ син-биир «Айыы» буолар. Саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйи оҥорууга туһуламмыта чахчы билиннэҕинэ, туһалааҕа өр кэмҥэ дакаастаннаҕына эрэ, үчүгэй «Үрүҥ айыыга» биирдэ кубулуйар. Тимир сэрии сэбин аан маҥнай оҥоруу дьиҥнээх сананы арыйыы буоллаҕына, хууннар бу сэрии сэбин туһананнар аан дойдуну сэриилээн дьон-норуот бөҕөнү эрэйгэ тэбиилэрэ хара айыыны оҥоруунан ааҕыллар.

Саха дьоно ханнык баҕарар саҥаны арыйыыны, дьоҥҥо урут биллибэти оҥорууну айыыны оҥоруунан ааҕаллар. Былыр-былыргыттан киһи бэйэтин өйүнэн туох саҥаны арыйбытын барытын дьону утары, кинилэри баһылыырга анаан туттар этэ. Билигин даҕаны араас наукалар саҥаны арыйыылара бары быһаччы киһини бэйэтин утарбатахтарына, Айылҕаны утары хайысхалаахтар. Дьон бары саҥаны арыйыыларын үгүс өттүн сэрии сэбин оҥостуутугар, дьону хайдах элбэхтик өлөртүүргэ аныыллар. Саха дьоно былыргыттан ханнык баҕарар саҥаны арыйыыларга аан маҥнайгыттан сэрэхтээхтик сыһыаннаһаллар, «Айыы буолуо» диэн этэллэр. Онтон кэлин ити саҥаны арыйыы дьоҥҥо үчүгэйэ чахчы биллэр буола дакаастаннаҕына эрэ үчүгэйи оҥоруу, «Үрүҥ айыы» диэн ааттыыллар.

Саҥаны айыыны ханнык да кыыллар уонна көтөрдөр оҥорботтор, киһи эрэ оҥорор. Киһи өйдөөх-санаалаах буолан, бэйэтэ санаан, толкуйдаан, быһааран саҥаны арыйыыны булан, «Айыыны» оҥорор. Сахалар киһи бу саҥаны арыйыытын хайдах көрүҥнээхтик туһанарыттан, дьоҥҥо үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу оҥороруттан көрөн икки аҥы, ханна да халбаҥнаабат чуолкайдык тус-туспа арааран ааттыыллар:

- Үчүгэйи айыы – үрүҥ айыы буолар.

- Куһаҕаны айыы – хара айыы диэн ааттанар.

Киһи тугу оҥорорун толкуйдаан, үгүстүк санаан, ырытан оҥорор, туох оҥорбута барыта атын дьоҥҥо хайдах өйдөнөрүттэн көрөн, куһаҕан эбэтэр үчүгэй диэннэргэ арахсаллар. Куһаҕан уонна үчүгэй диэн өйдөбүллэр үгүс дьон өйдөрүгэр-санааларыгар уһун кэм устата олохсуйан хаалбыт, үгэскэ кубулуйбут, түргэнник уларыйа охсубат өйдөбүллэринэн ааҕыллаллар.

Былыргы эбэтэр олус да былыргыта суох кэмнэргэ ханнык баҕарар саҥаны арыйыылары дьон үйэлэригэр биирдэ эмэтэ оҥороллоро биллэр. Киһи – аймах өйдөрө-санаалара сайдан истэхтэрин аайы саҥаны арыйаллара, айыыны оҥороллоро эбиллэн иһэр. Саҥаны арыйыылар билигин элбээбит курдуктар.

Дьон бары бэйэлэрэ тутан-хабан туох саҥаны арыйбыттарын барытын бэйэлэрин туһаларыгар туһана сатыыллар. Экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына элбэх барыһы киллэринэллэр. Динамиты айан элбэх дэлби тэптэриилэри оҥорууга тириэрдибит Новель олус элбэх барыһы мунньуммута билигин саҥаны айааччыларга бириэмийэ буолан тарҕатыллар.

Былыргы кэмҥэ экономикаҕа саҥаны арыйдахтарына онтуларын сайыннаран атын омуктары, кинилэр сирдэрин сэриилээн ыларга туһаналлар этэ. Туох саҥаны оҥорбуттарын барытын дьону утарарга анаан туһаналлар. Оннооҕор академик А.Д. Сахаров саҥаны арыйыытын водороднай буомбаны оҥорууга аан маҥнай туһаммыта.

Дьон саамай өйдөөхтөрө айан оҥорбут атомнай буомбаларын чахчы саҥаны арыйыынан аахтахпытына бу буомбаны дэлби тэптэрэн 200 тыһыынча киһини биирдэ өлөрүү бэйэтин туһугар эмиэ саҥаны арыйыы буолар. Ол эрээри бу саҥаны арыйыыбыт хара айыы, дьоҥҥо олус улахан куһаҕаны оҥоруунан ааҕыллар. Бу хара айыыттан дьон билигин даҕаны олус саллаллар, аны хатыламматыгар баҕараллар.

Маҥнайгы гааһынан үлэлиир тимири быһары айбыт киһи харчылаах сиэйпэни дьөлө быспыт. Уорууну, куһаҕаны оҥорбут. Киһи итинник быһыытын, бэйэлэрин үйэлэригэр элбэх саҥаны арыйыылары оҥорон туһананнар сахалар билэллэр эбит. Былыргы сахалар ханнык баҕарар саҥаны арыйыыттан сэрэнэн «Айыы буолуо» диэн ааттыыллар. Ханнык баҕарар «Айыыны оҥоруу» дьоҥҥо куһаҕаны оҥорор, кинилэр олохторугар уларыйыылары киллэрэр, үгэстэрин уларытарга тириэрдэр, олохторун оҥкулун уларытар.

Дьон олоҕун уларытар буолан ханнык баҕарар саҥаны арыйыы дьоҥҥо куһаҕаны оҥорууга тэҥнэнэр. Ордук саҥа улаатан, тугу барытын билиэн-көрүөн баҕара саныыр эдэр киһи үгүс дьон билбэтин, саҥаны, айыыны оҥорор кыахтаах. Эдэр оҕо «Киһи буолууну» ситэ баһылыы илигинэ «Айыыны» оҥороро куһаҕан содуллаах буолара элбэх. Сахалар оҕолорун «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтиилэрэ итиннэ олоҕурар.

Киһи билбэтин, урут туттуллубатаҕы оҥоруу син-биир айыыны оҥоруу буолар. Айыы диэн тыл мээлэ туттуллубат сэрэхтээх тыл. «Айыы буолуо» диэн сибигинэйэн этиллэр. Бэйэлэрин олохторун соһуччу уларытыахтарын баҕарбат үчүгэй дьон санааларыгар хаһан да сөп түбэспэт, ыарахан тыл.

Киһи өйүттэн-санаатыттан быһаччы тутулуктаах «Айыы» диэн тыл икки утарыта өйдөбүллээх. Бу тыл киһи оҥорор быһыыларын барыларын өйүнэн-санаатынан толкуйдаан, быһааран таһаарбытын биллэрэр. Киһи биллэр үчүгэйи оҥордоҕуна - Үрүҥ айыы, онтон оҥорбута куһаҕана билиннэҕинэ – Хара айыы буолар. Былыр-былыргыттан өй-санаа хайдах туруктааҕын быһаарар тылбытын харыстыырбыт наада. Хайа да киһи бэйэтэ таҥара биэрбит үчүгэй кэһиитэ, бадаарага буолбатах. Кинини олус өр кэмҥэ үчүгэй быһыылары оҥорорго ииттэххэ уонна үөрэттэххэ эрэ киһилии киһи өйө-санаата иҥэн, үчүгэй киһи буолар. Оҕо аан маҥнай дьоҥҥо куһаҕаны, «Хара айыыны» оҥорбот буола үөрэннэҕинэ эрэ, үчүгэйи, «Үрүҥ айыыны» оҥорор буолара быһаарыллар.

Киһи өйө-санаата саҥаны айыыта маннык икки өрүттээх буолан тахсалларын тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар уонна сорох учуонайдар, ойууннар диэн ааттанааччылар билбэттэр уонна ол билбэттэринэн саха дьонун өйдөрүн-санааларын буккуйаллар.

Киһи хаһан баҕарар саҥаны арыйыыны — айыыны оҥорор кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалбат. Yчүгэйи да, куһаҕаны да хаһан баҕарар оҥоруон сөп.

Өлүү-сүтүү кэнниттэн өй-санаа эбиллибэт, хамсаабат, уларыйбат буолар. Киһиттэн, мэйииттэн ылар эньиэргийэтэ быстар. Өй-санаа мастыйар. Дьэ дьиҥнээх, аны уларыйар кыаҕа суох айыыга кубулуйар. Kиһи өлөн, куттара үөр буолан ыһылланнар, Үөһээ дойдуга бараллар. Кытаанах үгэс буолбут өйдөр-санаалар, ол иһигэр саҥаны арыйыылар — айыы буолан туспа бараннар Үөһээ дойдуга сылдьар кыахтаналлар. Билиҥҥи эньиэргийэ мунньуллуутун сокуонугар өй-санаа, кут бу курдук уларыйан тус-туспа сылдьыыта сөп түбэһэр. Тус-туспа санаалар, куттар эньиэргийэлэрэ эмиэ тус-туспалар, ол иһин тус-туспа сылдьаллар, киһи түүлүгэр эмиэ тус-туспа көстөллөр.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ оҕо улаатан өйө-санаата сайдыытыгар олус сөп түбэһэр. Бу үөрэҕи саха дьоно бары билэллэр. Бастакы хардыылар оҥоруллан, биһиги үөрэхпит оннун булан, сайдан иһэр. Саха дьоно кут-сүр, киһи буолуу үөрэҕин тутуһан оҕолорун иитэн-үөрэтэн улаатыннардахтарына эрэллээх, туруктаах өйдөөх-санаалаах кэлэр көлүөнэлэниэхтэрэ. Билигин олох чэпчээн бары араас абылыҥнара элбээн иһэр кэмнэригэр кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ сахалар үөрэхтэрэ эрэ туһалыыр. (1,23).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.