Саха тылын буккуйуу

Саха тылын, өйүн-санаатын буккуйуу диэн сахаларга суох "аньыы" диэн саҥа тылы булан киллэрэ сатааһын буолар.

Сэбиэскэй былаас өр сылларга таҥара, өй-санаа үөрэхтэрин букатыннаахтык суох оҥороору өйү-санааны быһаарар тыллары өрө-таҥнары буккуйбута. Саха тылыгар өйү-санааны быһаарар ай диэн тылтан үөскээн тахсар айыы диэн тылы аҥардастыы үчүгэй оҥоро, онтон иккис, куһаҕаны айары бэлиэтиир суолтатын уларытаары, туспа тылынан ааттаары «аньыы» диэн ханна да суох тылы булан киллэрэ сатаабыттарын билигин кэлэн салҕаан иһээччилэр эмиэ бааллар.

Тыл өйгө-санааҕа дьайыыта суруйааччы хайдах туһанарыттан аҕыйах сыл иһигэр өрө таҥнары буккуллан букатын да тиэрэ эргийэн хааларын Скрябин В.В. - Идэлги «Боссоойкону эһии» диэн документальнай хабааннаах сэһэнэ аҕыйах сылынан быысаһан утуу-субуу иккитэ бэчээттэниититтэн булуохха сөп.

1997 сыллаахха «Бичик» кинигэ издательствота бэчээттээн таһаарбыт «Боссоойкону эһии» диэн ааттаах үлэтигэр Идэлги киһи куһаҕаны оҥорор быһыытын «айыы-хара» диэн ааттаан сөптөөхтүк туттубут. (1,63). Бу үлэҕэ «айыы-хара» диэн саҥаны айыы, дьон оҥорботун оҥоруу, куһаҕаны оҥоруу диэн ааттанар уонна хара диэн аналлаах куһаҕанын арааран биллэрэр тылы кытта холбуу туттуллар.

Идэлги бу үлэтигэр «аньыы» диэн тылы букатын туттубат. Дьон оҥорор бары куһаҕан быһыыларын айыы-хара диэн сөптөөхтүк, былыргытын, Э.К.Пекарскай, П.А.Ойуунускай суруйбуттарын курдук суруйар.

2003 сыллаахха бу сэһэни «Бичик» кинигэ издательствота «Оо, олох уустуккун даҕаны» диэн кинигэҕэ киллэрэн хос бэчээттээн таһаарарыгар барытын уруккутун курдук бэчээттээбиттэрин таһынан 87 страницаҕа Дайыыл Нуутчины сэмэлээри куһаҕан быһыыны «аньыы-хара» диэн эбэн бэриллибит. Бу аньыы диэн сахаларга суох тылы булан эбэн биэрии сэһэн өйү-санааны быһаарар өрүтүн буккуйан, мөлтөтөн кэбиспит. (2,87).

Идэлги 2005 сыллаахха «Бичик» кинигэ издательствотыгар бэчээттэппит «Хааннаах хапсыһыы» диэн Саха Сиригэр гражданскай сэрии саҕаланыытын биричиинэлэрин быһаарар романыгар киһи оҥорор быһыыларын икки аҥы араара сатыыр, куһаҕан быһыылары «аньыы» диэн эмиэ ааттыыр. Ол да буоллар үгүс куһаҕан быһыылары хос хара диэн быһаарыылаах суруйар. Холобур, 133 страницаҕа «…аньыыта-харата дьаһайбыт улахан тойоммутугар тиксэр ини»,- диэн суруйар. Салгыы 244 страницаҕа куһаҕан майгыны аны абааһынан ааттыыр. (3,133).

Бу «аньыы» диэн тылы туттуута элбэх сыыһалардаах, өйгө-санааҕа сөп түбэспэт «айыы үөрэҕин» сабыдыалыгар суруйааччы киирэ сылдьыбытын бэлиэтэ буолар.

«Төлкөлөөх түөрэх» диэн 2007 сыллаахха бэчээттэппит романыгар Идэлги «аньыы» диэн тылы букатын туттубат. Киһи өйүн-санаатын быһаарар түгэннэргэ айыы-хара диэн тыллары туһанар. Бу остуоруйаны кырдьыктаахтык кэпсиир үгүс дьон куһаҕан быһыылара суруллар романыгар өй-санаа уларыйыытын автор табатык арыйар. Ол курдук 325 страницаҕа «Таҥара айыыны оҥорума диирин биһиги эмиэ билэбит, …айыыны оҥорор куһаҕан» диэн суруйааччы геройа бүтэһиктээх тылын этэр. (4,325).

Автор бу улахан үлэтинэн «Айыы үөрэҕин» сыыһаларын билэн «аньыы» диэн тылы аны туттубатын бэлиэтиир.

Суруйааччы дьон өйүн-санаатын салайааччы буолбатаҕын итинник холобурунан дакаастанар. Өй-санаа үөрэҕэ үлэһит дьон өйдөрүнэн-санааларынан, үгүс көлүөнэ устата олохторун уопутунан үөскээн олохсуйбута сахабыт айыы диэн икки өрүттээх өйдөбүллээх, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрин холбуу ылан биллэрэр тылыгар иҥэн сылдьар.

Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоро сатааннар өрө-таҥнары буккуйаннар иннэ-кэннэ биллибэт оҥорбуттара.

Араас урут түһээччилэр, бастыы сатааччылар, мин эһиэхэ итэҕэл оҥордум диэн кэпсэнээччилэр ханнык баҕарар дьыалаҕа бааллар. Олох уһун, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ салҕанан баран иһэр. «Кырдьык үрдүгэр сымыйа тахсыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат» диэн этии сымыйа, албын хаһан баҕарар сыыйа-баайа быһаарыллан тахсарын, туоратылларын биллэрэр.

Саха тылын билэр ааттаах, көмүскүүр, харыстыыр аналлаах дьон суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ «айыы» диэн өйү-санааны быһаарар, баарын биллэрэр баар-суох тылбыт икки өрүттээҕин, үчүгэйи уонна куһаҕаны холбуу быһаарарын билинэн бары харыстыырга туруналлара эрэйиллэр. (5,69).

Туһаныллыбыт литература

1. Идэлги. Боссоойкону эһии. – Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1997. – 64 с.

2. Идэлги. Оо, олох уустуккун даҕаны. – Дьокуускай: Бичик, 2003. – 160 с.

3. Идэлги. Хааннаах хапсыһыы. – Дьокуускай: Бичик, 2005. – 480 с.

4. Идэлги. Төлкөлөөх түөрэх. – Дьокуускай: Бичик, 2007. – 336 с.

5. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2013. - 108 с.