Саха сиригэр уус-уран тылбаас устуоруйата

Хайа баҕарар омук туспа литэрэтиирэлэнэригэр, литэрэтиирэлии тыла атаҕар турарыгар тылбаас, чуолаан, уус-уран тылбаас сүдү суолталаммыта көстөр. Литэрэтиирэ, литэрэтиирэлии тыл диэн өйдөбүллэр куруук хамсыы, уларыйа, сайда тураллар. Ол хамсааһын, сайдыы былаһын тухары тылбаас сэргэстэһэ сылдьар, арахсыспат аргыс буолар.

Уус-уран истиил бары истиилтэн бэйэтэ туспа миэстэлээх, уратылаах – кини ааҕааччыга дьайар күүстээх, иитэр, үөрэтэр кыахтаах уонна ааҕааччы ыраас санаатын, иэйиитин уһугуннарар. Литэрэтиирэ уус-уран ньыманан айыллыбыт араас уобарас нөҥүө бүтүн аан дойдуну ис туругунан ылыннарар. Бу эстетика кэрэни эрэ буолбакка, олох мөкү өттүн эмиэ көрдөрөр. Литэрэтиирэ ааҕааччы өйүн-санаатын байытар, олоххо баар араас эгэлгэ көстүүнү, ыараханы атын хараҕынан көрөргө үөрэтэр. Онтон суруйааччы үйэлэргэ мунньуллубут тыл баайын туһанан, ону өссө эбии тупсаран айымньы оҥорон таһаарар.

Уус-уран тылбааһы оҥорор тылбаасчыт төрөөбүт дойдутун устуоруйатын, үгэстэрин, итэҕэлин эндэппэккэ билиэхтээх, тылбаастыыр айымньытын аахпыт буолуохтаах, туруору тылбаастан тэйбит, ити ньыманы туһана сатаабат, үрдүк таһымнаах, чахчы туйгун хаачыстыбалаах тылбааһы оҥорорго кыһаллар үрдүк маастарыстыбалаах тылбаасчыт буолуохтаах.

Саха Сиригэр уус-уран тылбаас революция кэнниттэн күүскэ сайдыбыта, сэрии иннигэр-кэннигэр олус үрдүк таһымнаах уус-уран тылбаастар тахсыбыттара. Бу үлэ аҥаардас сахалыы уус-уран литература сайдыытыгар эрэ буолбакка, саха литературнай тыла тарҕанарыгар уонна ыччат нуучча улуу литературатыгар сыстарыгар сүүнэ төһүү буолбута.

1930-1940 сс. тылбаастаммыт, оччотооҕу ыччат умсугуйан аахпыт прозаҕа үтүмэн тылбаас тахсыбыта: А.С. Пушкин кэпсээннэрэ, сэһэннэрэ, А. Гайдар “Оскуолата”, М. Шолохов “Тиэриллибит кырыс” романа (1 чааһа), Н. Островскай “Ыстаал хайдах хатарыллыбыта”. Ити кэмтэн күн бүгүнүгэр диэри кэми ылан көрөр буоллахха, прозаҕа үгүс айымньы тылбаастанна.

XX үйэ иккис аҥаарыгар, ордук 60-с сс. ортолоруттан нууччаттан сахалыы уус-уран тылбаас саҥа таһымҥа тахсан барбыта. Саха Сирин суруйааччыларын сойууһун өр кэмҥэ салайбыт С.П. Данилов ити үлэни иилээн-саҕалаан тэрийбитэ. Кини сыралаах үлэтин түмүгэр нуучча да, атын да омук литэрэтиирэтэ тылбаастаммыта. Бүтүн дойду үрдүнэн барбыт Литэрэтиирэлэр доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара хамсааһын нөҥүө саха литэрэтиирэтэ саҥа айымньыларынан байбыта.

Тылбааһы саха сиригэр тэрийии устуоруйатын А.А.Васильева маннык быһаарар: “Саха сиригэр тылбааһы тэрийии дойду политикатын, культурнай олоҕун кытары ситимнээҕэ, 4 төгүл үрдүк таһымҥа тахса сылдьыбыт: 1) 1853 с. таҥара үөрэҕин кинигэлэрин тылбаастыыр анал Хамыыһыйа тэриллибит; 2) 1920-30 сс. Наркомпроска Тылбаас кэмитиэтэ үлэлээбит; 3) 70-80 сс. «Литературалар доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара» диэн бүтүн Союзтааҕы хамсааһын; 4) 90-с сс. СР суверенитет биллэрэн, саха тыла судаарыстыбаннай статуһу ылбыт, Национальнай оскуола концепцията киирбит кэмэ” [5, с. 6]. Нууччаттан сахалыы уус-уран тылбаас саха литэрэтиирэтэ саҕаланарыгар, атаҕар туруутугар, сайдарыгар оруола улахан. Кини бэрт баай, уһун устуоруйалаах. Өссө саха литэрэтиирэтэ диэн өйдөбүл хара маҥнай үөскүөҕүттэн, уус-уран айымньы нуучаттан сахалыы тылбааһа диэн баар буолбута. Биһиги бастакы суруйааччыларбыт: А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, Н.Д. Неустроев, А.И. Софронов-Алампа, П.А. Слепцов-Ойуунускай бары бэйэлэрин кэмнэригэр уус-уран айымньы тылбааһынан дьарыктаммыттара.

Литэрэтиирэ

Петрова Т.И. Тылбаас уопсай теорията: Көмө кинигэ. – Дьокуускай: Саха университетын изд-та, 2007. – 38 с.
Руфов С.Т. Литература эйгэтигэр: ыстатыйалар, дакылааттар, рец., тыл этиилэр, ахтыылар. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 590 с.
Слепцов П.А. Сахалыы тылбаас (ааспыты анаарыы, билиҥҥитэ, соруктар) // Ступени и проблемы якутского языкознания. – Якутск, 2008. – С. 480-495.