Саха сиригэр олохтоох салайыныы үөскээһинэ, сайдыыта

Хайыы-үйэ 17 үйэ 70-с сылларыттан ыла сахалар бэйэлэрин бырааптарын быһаарсыбыттара биллэр. Ол курдук, 1676 с. үс саха тойоно – Намтан Мымах сиэнэ Нохто Никин, Хаҥаластан Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө Бөҕө уола Маһары, Мэҥэттэн Трека Орсукаев Федор Алексеевич ыраахтааҕыны көрсүбүттэрэ. Ол баран, ыраахтааҕы ыйааҕынан, кыра дьыалалары саха тойотторо бэйэлэрэ сууттуур, дьаһаах хомуйуутугар кыттыһар бырааптаналларын ситиһэн кэлбиттэрэ. Ити дьаһааҕы хомуйар хаһаахтар үтүргэннэрин кыратык сымнатыыга маҥнайгы хардыы этэ.

Салгыы Маһары Бадьыакап 1680 с. Бороҕонтон Чюка Капчиковы, Мэҥэттэн Чугун Бодоевы кытта эмиэ Москваҕа айанныыр. Саха тойотторо иккис туруорсууларын түмүгэр биир дойдулаахтарын бэйэлэрэ салайар кыахтаммыттар. Ыраахтааҕыны икки төгүл көрсүбүт Маһары, тус бэйэтэ “князец” диэн илии баттыыр көҥүлү ылан, бойобуода кэнсилээрийэтигэр тыла-өһө ыйааһыннаммыт. Итинтэн сахалар нуучча судаарытыбатын систиэмэтигэр кыралаан өтөн киирэн испиттэрэ көстөр.

Онтон 18 үйэ иккис аҥаарыгар сахалар Россия империятын иһигэр бырааптарын туруулаһыыларын саҥа түһүмэҕэ саҕаланар. 1766 с. ахсынньы 14 күнүгэр Екатерина 2 анал манифеһынан сокуоннары бэрээдэктииргэ уонна реформалары оҥорорго көмөлөһүөхтээх “Уложеннай хамыыһыйа” диэни тэрийэр. Бу хамыыһыйаҕа империя бары муннугуттан дворяннар, куорат олохтоохторо, судаарыстыбаннай бааһынайдар, православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ уонна нууччаттан атын норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ – барыта 600-тэн тахса дьокутаат киирбит. Көс олохтоох омуктар манна киирэр бырааптара суох эбит. Арай, Хара Бытык Маһары удьуора Соппуруон Сыраанап, төһө эмэ Иркутскай күбүрүнээтэрин кэнсилээрийэтэ сахалары көс биис быһыытынан аахпытын үрдүнэн, дьокутаатынан талыллыбыт. Кини быыбардааччыларын накааһынан, дьаһаах төлөөһүнүн түүлээхтэн харчыга көһөрөргө, Хотугулуу-илин буор-босхо ындыы таһыытын тохтоторго, саха тойотторо дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйалларын көҥүллүүргэ уонна, тус бэйэтиттэн эбэн, саха тойотторун, быраабын улаатыннарарга туруорсубут. Итинтэн үксэ олоххо киирэн, сахалар бэйэни салайыныыларын олуга ууруллубута.

Аны туран, “Уложеннай хамыыһыйаҕа” саха дьокутаата Сыраанап үлэлээбитэ 20 сыл буолбутун кэннэ, 1789 с. Бороҕон улууһун кулубата Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап Екатерина 2 императрицаны көрсүбүт. Онно баран кини бэйэтэ оҥорбут “Сахалар тустарынан былаанын” туттарбыт. Бу докумуоҥҥа сахалар уобаластааҕы баһылыктарын дуоһунаһын олохтуур, суобас суутун тэрийэр, олохтоохтор тылларын уонна үгэстэрин билсэр ыспыраабынньыктары аныыр, о.д.а. туһунан этиилэр. Степной Дума бэйэни салайыныы уоргана этэ. Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэринэн бигэргэтиллэрэ. Сүрүн родоначальнигынан Бороҕон улууһун кулубата Иван Емельянович Мигалкин талыллыбыт. Сэтээтэллэринэн – Хаҥаластан В.Павлов, Боотурускайтан И.Артемьев, Намтан К.Прокопьев, Дүпсүнтэн Л.Васильев, Байаҕантайтан А.Каленинскай, Мэҥэттэн Я.Березин диэн дьон буолбуттар. Степной Думаны тэрийиигэ Иван Мигалкины сэргэ, Дума кэнсилээрийэтин босхоломмут суруксутунан өлүөр диэри үлэлээбит Хаҥалас кулубата Николай Рыкунов-Ырыкыныап Суруксут улахан өҥөлөөх.

Саха сирин Россия холуонньалааһынын иннинэ сахалары тойоттор – бэйэлэрин ордуктарынан ааҕынар дьон (кланнар) бөлөхтөспүт улахан түмсүүлэрин баһылыктара баһылаан-көһүлээн олорбуттара. XVII-XVIII үйэ бүтэһик чиэппэригэр тойоттор бэйэлэрин былаастарын боломуочуйаларын эрэ буолбакка, ону ааһан нууччалар Сибиири салайар тиһиктэрин чэрчитинэн онтукаларын кэҥэтэри ситиспиттэрэ. Кинилэр уопсастыбаҕа дьайар күүстэрэ Саха сиригэр улууһу дьаһалта салайыыта сүһүөҕэр туруутугар көмөлөспүтэ.

Сибиир «туора уустарын» («инородецтарын») салайыы бигэ тиһигин олохтуур санаалаах ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата былааска дураһыйар тойоттору өйөөбүтэ. Тойоттор былаастарын күүһүрдүүгэ туһуламмыт дьаһалларга саха дьонун-сэргэтин балаһыанньатын тупсарар сыаллаах дьаһаллар эмиэ бааллара: таһаҕаһы таһыы (хааһына таһаҕаһын тиэйии) ыар эбээһинэһиттэн босхолооһун, сахаларга суут көрүүтүн миэстэтигэр быһаарар быраабы биэрии, юридическай үгэстэри билинии, оскуолалары арыйыы уо.д.а.

1822 сыллаахха Сибиир төрүт олохтоох дьонун-сэргэтин быраапка сыһыаннаһыыларын сүрүннүүр «Туора уустары салайар туһунан» аатырбыт Устаап бэчээттэнэн тахсыбыта. «Устаапка» улахан болҕомто олохтоох салайыныы боппуруостарыгар ууруллубута. Салайыы көрүҥэ Сибиир норуоттара араарыллыбыт сүһүөхтэригэр хас биирдиилэригэр араас этэ. Сахалар иккис сүһүөххэ - «тустаах сиргэ дьыл кэминэн уларыйа сылдьар көһө сылдьааччыларга» киллэриллибиттэрэ. Иккис сүһүөххэ хас даҕаны түһүүнү (стойбище) уонна улууһу салайыыга анаан Инороднай бырааба диэн тэриллибитэ. Быраабаҕа бастакынан турар уус ыстаарасталарын уонна кулубаларын бырааптара уонна эбээһинэстэрэ быһаарыллыбыта эрээри «Устаап» сорох балаһыанньалара сахаларга туһаныллар кыаҕа суоҕа. «Устаапка» олохтоммут түһүүлэр уонна улуустар кээмэйдэрэ сахалар истэригэр баар араарыллыыларга олох сөп түбэспэт этэ. Маны көннөрөөрү Илин Сибиир оччотооҕу дьаһалтатын киининэн буолар Иркутскайга сотору-сотору тиэстэр саха тойотторун сыралара-сылбалара бараммыта. 1823-1824 сыллардаахха Иркутскайга сылдьан дьокутааттар С.Кириллин, Н.Рыкунов, И.Мигалкин «Устаап» быһыытынан бэйэлэригэр Степной Думаны тэрийиэхтэрин сөбүн өйдөөбүттэрэ…

Саха сирин Степной Думатын үлэтэ «Устаапка» көрүллүбүт кэриҥтэн таһынан тахсыбыта. Бу түмсүү улахан тэрээһиннэри тэрийбит уонна саха норуотун историятыгар дириҥ суолу хаалларбыт национальнай олохтоох салайыныы дьайыылаах уорганыгар кубулуйбута.

Аан бастакынан сэтээтэллэр – Дума чилиэннэрэ талыллар тускуллара оҥоһуллубута. Кылаабынай родоначальник (Дума бэрэссэдээтэлэ) үс сылга, Саха сирин уокуругун сэттэ улууһуттан хас биирдиилэриттэн «быстах кэмнээх сэтээтэллэр» сылын ахсын талыллара. Дума састаабыгар сэттэ «булгуччулаах сэтээтэллэр» бааллара, олорунан быһаччы улуус кулубалара буолаллара. «Быстах кэмнээх сэтээтэллэр» истэригэр дьон-сэргэ улаханнык ытыктыыр уонна билинэр дьонноро киирэллэрэ. Думаҕа куолаһы ылар бырааба суох суруксут баара. Инньэ гынан, Дума 15 киһиттэн турара. Дума бастакы састаабын чилиэннэрин ааттара манныктар: И.Мигалкин – Бороҕон кулубата, бастакы кылаабынай родоначальник; Г.Старостин – Боотуруускай кулубата; А.Сыромятников – Байаҕантай кулубата; А.Сыроватскай – Дүпсүн кулубата; И.Козлов – Хаҥалас кулубата; К.Попов – Мэҥэ кулубата; И.Винокуров – Нам кулубата; И.Артемьев – Боотуруускай ыстаарастата; А.Калининскай – Байаҕантай ыстаарастата; П.Васильев - Дүпсүн ыстаарастата; В.Павлов – Хаҥалас ыстаарастата, чаччыына; Я.Березин – Мэҥэ ыстаарастата; К.Прокопьев – Нам ыстаарастата. Итиэннэ Х.Новгородов диэн суруксут аата биллэр.

1820-1830 сылларга Дума сир үллэһигин уонна улуустар дьыалаларын салайара. Дума улахан тэрээһининэн 1830 сыл от ыйын 3 күнүгэр Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «сэттэ улуус мунньаҕа» буолар. Бу мунньахха дьүүллэһиллибит сүрүн боппуруоһунан Санкт-Петербург куоракка Николай I императоры кытта көрсүһүүгэ саха дьокутааттарын ыытыы боппуруоһа буолбута. Ол барыы сыалынан-соругунан «бэйэ наадыйыыларын көрдөһүү уонна итэҕэли биллэрии» этэ. «Сэттэ улуус» мунньаҕа Саха сирин историятыгар бастакы улахан мунньаҕынан буолбута. Кини оччотооҕу дьон өйүгэр-санаатыгар өлбөт-сүппэт өйдөбүлү хаалларбыта итиэннэ уос номоҕор киирбитэ. 1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрин дьаһалынан Саха сиринээҕи Степной Дума сабыллыбыта. Сабыллыбыт төрүөтэ дьиибэлээх этэ. Былыр сахалары номоххо киирбит Тыгын баһылаан-көһүлээн олорбутун ыйан туран саха тойотторо төттөрүтүн этэ сатыыллара даҕаны, сахалар, бүрээттэр курдук, хаһан даҕаны биир кылаабынай родоначальникка бас бэриммэтэхтэрэ диэн баар. Ыраахтааҕы былааһа Дума өрөйө-чөрөйө сатыыр санаатыттан хара бастакыттан дьаахханара. Дума саха дьонун-сэргэтин быраабын уонна көҥүлүн ситиһэр санаалаах бэйэтин балайда көҥүл бэлиитикэтин тутуһара. Кини сахалар бэйэлэрин үгэстэрин тутуһан олорор бырааптарын көмүскээн ыраахтааҕы уобаластааҕы дьаһалтата уонна полиция сахалар олохторун ис быһыытыгар-майгытыгар орооһоллорун утарара, сахалар сири бас билиилэрэ сайдарыгар көмөлөһөрө. Дума боппуруостар көҥүл уонна тэҥ быраапка олоҕуран быһаарыллыыларын, бэйэтин чилиэннэрэ үрдүк таһымнаах өйдөөх-санаалаах буолууларын туһугар үлэлиирэ.

Саха сирин Думата улам-улам кыраайы салайыыга балайда улахан боломуочуйалары эрэйэр, былааска утарсар уоргаҥҥа кубулуйан барбыта. Дума чилиэннэринэн улуустарга улаханнык билиниллэр уонна салайар дьоҕурдаах бөдөҥ бас билээччилэр этилэрэ. Бэйэлэрин сололорун иһин кинилэр хамнас ылбаттара. Былаас бу уоргана эмискэ үөскээбэтэҕэ уонна «үөһэттэн» соҥноммотоҕо. Думаны тэрийэр туһунан боппуруос чопчу быһаарыллыахтаах боппуруос быһыытынан үөскээбитэ. Бу Россия историятыгар дэҥҥэ көстөр түбэлтэ буолар.

Саха сиригэр Степной Дума көмөтүнэн оҥоһуллубут «Сибиир туора уустарын салайар туһунан» либеральнай Устаап дьайар күүһүн Сэбиэскэй былаас үөскүөр диэри сүтэрбэтэҕэ. 1920-1921 сыллардаахха Сэбиэскэй Саха сирин автономиялааһын туһунан боппуруос үөскээбитэ. Бу кэмҥэ Саха сирин автономиятын иһитиннэриини бастакы суолталаах сорук быһыытынан туруорар саха национальнай интеллигенциятын үлэтэ күүһүрбүтэ. Кэлэр Саха өрөспүүбүлүкэтин балаһыанньатын барылын П.Ойуунускай бэрэссэдээтэллээх хамыыһыйа национальнай суверенитет тутуһар санаатын өттүнэн оҥорбута.

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр ҮКСК Президиума (ВЦИК) Дьокуускай куоракка дьаһайар кииннээх РСФСР федеративнай сорҕотун быһыытынан «Саха Автономнай Социалистическай Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэтин туһунан» уураах ылыммыта. Былаас кэриҥин, кини дьаһайар кыаҕын судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уоргана - ҮКСК олохтообута, итиэннэ ҮКСК Президиумун уурааҕынан бигэргэтиллибитэ. Уураах быһыытынан САССР судаарыстыбаннай былааһын аппараата олохтоох Сэбиэттэртэн, кинилэр съезтэриттэн, САССР КСК (ЦИК) уонна СНХ (СНК) турара. ҮКСК декретигэр олоҕуран 1922 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр П.А.Ойуунускай баһылыктаах бастакы национальнай сэбиэскэй бырабыыталыстыба тэриллибитэ. 1922 сыл сэтинньи ыйыгар Сэбиэттэр съезтэрэ ыытыллыбыта. онно Сэбиэттэр I Саха сиринээҕи Тэрийэр съезтэрин делегаттара талыллыбыттара. Съезд 1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри барбыта, онно 1925 сыл саҕаланыытыгар САССР Сэбиэттэрин III съезтэригэр бигэргэтиллибит САССР конституциятын төрүтүнэн буолбут «Үлэһит уонна кыһыл байыастар дьокутааттарын Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэрин съезтэрин, ҮКСК, кини Президиумун, СНХ тутулун уонна олор ураты бырааптарын уонна үлэлэрин тыырсар туһунан сүрүн Балаһыанньа» бигэргэтиллибитэ.

Конституция быһыытынан Саха АССР РСФСР арахсыспат сорҕотунан билиниллибитэ. Былаас үрдүкү уорганынан Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ иһитиннэриллибитэ. Сэбиэттэр съезтэрин быыһынааҕы кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ үрдүкү былааһынан Саха сиринээҕи Киин Ситэриилээх Кэмитиэт (ЯЦИК) – САССР сокуон таһаарар, дьаһайар уонна хонтуруоллуур үрдүкү уоргана буолбута. Ити курдук, Саха сирин дьоно-сэргэтэ бэйэтин историятыгар аан бастаан судаарыстыбаннаһы ылбыта.

Салгыы, автономнай өрөспүүбүлүкэ анал туругун, быраабын уонна боломуочуйаларын быһаарар сыалтан 1937 сыл кулун тутар 9 күнүгэр ыытыллыбыт Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр суһал ыҥырыылаах IX съезтэрэ САССР саҥа Конституциятын бигэргэппитэ. Ол барыла ССРС уонна РСФСР Конституциятын ис хоһоонугар олоҕуран оҥоһуллубута. 1938 сыл кулун тутар 26 күнүгэр РСФСР уонна САССР Үрдүкү Сэбиэтин быыбара ыытыллыбыта. САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр 130 дьокутаат талыллыбыта. 1939 сыл ахсынньы 24 күнүгэр олохтоох Сэбиэттэр быыбардарыгар саҥа Конституцияҕа олоҕуран судаарыстыбаннай былаас уорганнарын уларытан тэрийии түмүктэммитэ. Олохтоох Сэбиэттэргэ 1450 дьокутаат талыллыбыта. Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр съезтэрин, Саха сиринээҕи КСК оннуларыгар саҥа Конституция судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уорганын быһыытынан - өрөспүүбүлүкэ гражданнара түөрт сылга талар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин сокуонунан бигэргэппитэ. Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бастакы Бэрэссэдээтэлинэн ССРС бастакы уонна иккис ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата С.П.Сидорова талыллыбыта. Демократия киэҥник тэнийиитэ саҕаламмыт саҥа кэмигэр, Саха автономиятын 70 сыллаах күнүгэр – 1992 сыл муус устар 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтэ муус устар 4 күнүгэр ылыммыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин Конституцията күүһүгэр киириитин бэлиэтиир Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин уонна уопсастыбаннас XII уочарата суох сессиятын үөрүүлээх мунньаҕа Дьокуускай куоракка ыытыллыбыта. Саҥа Конституция күүһүгэр киирбит күнэ – муус устар 27 күнэ Өрөспүүбүлүкэ Күнүнэн биллэриллибитэ.

Саҥа Конституцияҕа олоҕуран Саха Өрөспүүбүлүкэтэ сувереннай судаарыстыбанан, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах чилиэнинэн биллэриллибитэ. Бэлиитикэ уонна экэниэмикэ өттүнэн көҥүл буолууну олоххо киллэриигэ төрүт суолталаах докумуоннар ылыллыбыттара. Ити барыта 1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация иһитиннэриитин, Федеративнай дуогабарга уонна Российскай Федерация уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин икки ардыларыгар экэнэмиичэскэй сөбүлэһиилэргэ киллэриллибити салгыы сайыннарбыта.

Өрөспүүбүлүкэ суверенитетын сүрүн соруктарынан буолбута: бэйэ сиригэр толору былаастаах хаһаайынынан буолуу, кини айылҕатын баайын бас билээччи быһыытынан дьаһайыы, өрөспүүбүлүкэ норуоттарын олохторо-дьаһахтара-экэниэмикэлэрэ сайдарын уонна кинилэр өйдөрүн-санааларын төрүт култууратын тилиннэрэр, онон норуоттар үйэлэргэ баҕарбыт баҕаларын, кинилэр Россия атын норуоттарын кытта бииргэ көҥүллүк, тэҥ бырааптаахтык сайдарга, бэйэни бэйэ салайыныытын ситиһиигэ дьулуспут дьулуһууларын толорор туһугар ис бэлиитикэни көҥүллүк ыытыы. Бу сорук, сүнньүнэн, толоруллубута, маныаха өрөспүүбүлүкэ бастакы Президенин М.Е.Николаев өҥөтө билиниллиэх тустаах. Өрөспүүбүлүкэ сокуон оҥорор (талыллар) уонна хонтуруоллуур үрдүкү уоргана – Ил Түмэн бэйэтин үлэтин болдьоҕун иннинэ тохтоппут Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин салҕааччынан буолар. Ил Түмэн үлэтин бэрээдэгэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонунан, «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин Сокуонунан олохтоммута.

1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр 56 дьокутааттан 35-һэ - Өрөспүүбүлүкэ Палаататыгар, 21-рэ - Бэрэстэбиитэллэр Палааталарыгар талыллыбыттара. Бастакы бэрэссэдээтэллэринэн буолбуттара: Өрөспүүбүлүкэ Палаататыгар – Е.М.Ларионов, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарыгар – А.П.Илларионов. Өрөспүүбүлүкэ Палаататын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыларынан – В.А.Филатов, Е.Г.Егоров, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын солбуйааччытынан – А.В.Власов. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн Российскай Федерация судаарыстыбатын тутулугар демократическай уларыйыылар кэмнэригэр үлэлээбитэ. Бу федерализм ис дьиҥин саҥалыы өйдөөһүн, тоталитаризмтан аккаастаныы кэмнэрэ этэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин иккис ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутааттарын быыбара 1997 сыл ахсынньы 28 күнүгэр буолбута. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонугар олоҕуран иккис ыҥырыыттан ыла палааталарга бэрэстэбиитэллэр тэҥ нуормалара - 5 сыллаах болдьоххо 35-тии дьокутаат быһаарыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ Палаататын Бэрэссэдээтэлинэн В.В.Филиппов, кини солбуйааччыларынан В.А.Филатов уонна И.Д.Черов, Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын Бэрэссэдээтэлинэн Н.И.Соломов, кини солбуйааччыларынан А.В.Власов уонна А.Р.Данилов талыллыбыттара.

Саха сирин парламентарийдара үлэлэрин бастакы күннэриттэн саҕалаан Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын уонна федерация субъектарын сокуон оҥорор уорганнарын кытта парламеннар икки ардыларынааҕы ыкса сибээһи олохтооһун үлэтин ыыталлар. 2002 сыл ахсынньы 29 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин – аны билигин биир палааталаах парламент бар дьонун дьокутааттарын быыбара ыытыллыбыта. 2003 сыл тохсунньу 23 күнүгэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Николай Иванович Соломов талыллыбыта. 2005 сыл ыам ыйын 19 күнүгэр хаттаан быыбар ыытыллыбыта, итиэннэ үһүс ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин бар дьонун дьокутаата Ньургун Семенович Тимофеев талыллыбыта.

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин ис дьиҥинэн ураты сиринэн буолар, итиэннэ бэйэтин бу уратытын чөл хаалларар туһугар, бастатан туран, толору хааччыллыылаах экэниэмикэни, гражданскай уопсастыба былааһын идеологиятын тэрийэр кыахтаах өрөспүүбүлүкэ идэтийбит, судаарыстыбаннай толкуйдаах, үрдүк билиилээх-көрүүлээх кадрдардаах буолуохтаах. Сайдыы бу хайысхата Саха Өрөспүүбүлүкэтин үгүс бэлитиичэскэй деятеллэрин дьоһун сыһыаннарын, күүстэрин-кыахтарын эрэйэрэ. 2008 сыл кулун тутар 2 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин бар дьонун дьокутааттарын быыбара буолбута. Быыбар булкаас тиһигинэн аан бастаан ыытыллыбыта. Бар дьон дьокутааттарын састаабын аҥаара (35 киһи) биир мандааттаах уокуруктарга, оттон атын аҥаара партийнай испииһэгинэн талыллыбыттара. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин быыбарыгар быыбардааччы 75,09% кыттыыны ылбыта.

Партийнай испииһэгинэн «Биир ньыгыл Россия» партия – 52,62%, РФКП – 15,79%, «Сиэрдээх Россия» - 14,46%, «Россия аграрнай партията» - 8,14%, ЛДПР – 6,54 % баһыйар үгүс куолаһы ылбыттара. Инньэ гынан, парламеҥҥа бэрэстэбиитэлинэн буолууну быыбарга кыттыбыт биэс партияттан түөрт партия ситиспиттэрэ.

2008 сыл кулун тутар 20 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлинэн Виталий Николаевич Басыгысов тылыллыбыта. 2013 сыл балаҕан ыйын 8 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэнин дьокутааттарын быыбара буолбута. Быыбар тустаах хандьытааттары уонна партиялар испииһэктэринэн талыыны дьүөрэлээһин тиһигинэн ыытылынна: биир мандаттаах быыбардыыр уокурукка  быыбардааччылар бэрэстэбиитэллэрин орто ахсаанын нуорматыгар олоҕуран тэриллибит биир мандааттаах 35 быыбардыыр уокурукка 35 бар дьон дьокутаата талылынна, уонна быыбардыыр холбоһуктар туруорбут бар дьон дьокутааттарыгар хандьытааттар сабыылаах өрөспүүбүлүкэтээҕи испииһэктэригэр бэриллибит куолас ахсааныгар сөп түбэһиннэрэн өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокуругунан 35 бар дьон дьокутаата талылынна. Куоластааһыҥҥа быыбардааччылар 45,42%-ра кытынна. Өрөспүүбүлүкэтээҕи быыбардыыр уокурукка үгүс куолас «Биир ньыгыл Россия» иһин - 47,41%, ол кэнниттэн «Сиэрдээх Россия» - 16,01%, РФКП – 12,82%, РЛДП – 6,30% бэрилиннэ. Онон, Парламеҥҥа быыбарга кыттыыны ылбыт уон түөрт партияттан түөрт эрэ партия бэрэстэбиитэллэрэ киирдэ.

Биир мандааттаах быыбардыыр уокуругунан «Биир ньыгыл Россия» туруорбут 29 дьокутаата, «Сиэрдээх Россия» - 2 дьокутаат, «Россия дьахталларын иһин» норуот партията» - 1 дьокутаат, бэйэни туруорунуу бэрээдэгинэн – 3 дьокутаат талылынна. 

Онон, дьокутаат мандаатын ылбыт талыллыбыт хандьытааттар маннык партияттан турдулар: - «Биир ньыгыл Россия» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия Саха сиринээҕи регионнааҕы салаата – 51 мандаат; - Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр «Сиэрдээх Россия» политическай партия регионнааҕы салаата – 9 мандаат; - «Российскай Федерация Коммунистическай партията» политическай партия Саха Өрөспүүбүлүкэтэтин регионнааҕы салаата – 5 мандаат; - РЛДП политическай партия Саха сирин регионнааҕы салаата – 1 мандаат; - «Россия дьахталларын иһин» норуот партията» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия Саха Өрөспүүбүлүкэтин регионнааҕы салаата – 1 мандаат; - бэйэни туруорунуу бэрээдэгинэн – 3 дьокутаат мандаата. 2013 сыл алтынньы 2 күнүгэр буолбут V ыҥырыылаах Ил Түмэнин бастакы пленарнай мунньаҕар Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн Жирков Александр Николаевич талыллыбыта.