Сахаэттар уонна сахалар

Ол курдук Чингисхан саҕанааҕы монголлар ортолоругар сахаэт диэн биис ахтыллара улахан интириэһи биһиэхэ үөскэтэр. Рашид-ад-дин суруйарынан, Чингис-хан өссө Темучжин буола сылдьан тайджиут биистэрин кытта атааннаһа сырыттаҕына, сахаэт (сакаит) бииһэ киниэхэ кэлэн холбоһон, сэриитэ эбиллибит. Ол эрээри биир да биллиилээх киһитэ суох эбит. Кини сакаиттары уруккута түүр тыллаах, кэлин монгол ааты биистэргэ киллэрэр.

Рашид-ад-дин сакаиттары иккиһин Орхон өрүс тула тарҕаммыт кереиттар биир биистэрин быһыытынан эмиэ ахтар. Онон бу кереиттар диэн кимнээх этилэрэй, түүрдэр дуу, монголлар дуу диэн ыйытыы үөскүүр? Манна ученайдар араас санаалаахтар. Л.Л.Викторова диэн советскай ученай кереиттары, найманнары уонна меркиттары түүр тыллаахтара диэн бигэтик суруйар. Өссө кинилэр сог-по (цзубу) холбоһуҥун үс салаата буолаллар диэн санааҕа кэлэн турар. Кереиттарга өссө дунхаит (тунгкаит), албат, тумаут (тумат) диэн биистэр киирэллэрэ. Бу састаап көрдөрөрүнэн, кереиттар Саян-Алтай түүрдэригэр быһаччы сыһыаннаах буолуохтарын сөп эбит. Ол курдук, Н.А.Сердобов диэн тувинецтар төрүттэрин үөрэппит ученай, тувинецтар, хакастар уонна сахалар кереиттар диэн уопсай өбүгэлээхтэрэ диэн санааҕа кэлбитэ.

Казах историга Мухаметжан Тынышпаев саха төрдүн кереиттары кытта сибээстээбитэ. Кини саныырынан, киэҥ сиринэн биир кэлимсэ олорбут элбэх ахсааннаах биис Тимур кэмигэр улахан кыргыллыыга түбэспит. Улахан чааһа Алтай диэки куоппут (карагастар, качинецтар, сагаецтар уонна сахалар), сорохторо Аргыннарга күрээбит, кэлин казах буолбут. Узбек маҥнайгы хаана Мухаммед-Шейбани сэриитигэр сахиот диэн биис ахтыллар эбит.

П.А.Ойунскай 1928 сыллаахха Чолбон сурунаалга тахсыбыт ыстатыйатыгар саха төрүттэрин эмиэ кереиттары кытары сибээстиир. Джунгардар керейдары кырган, түүр тыллаах саха өбүгэлэрэ маҥнай монголлар, онтон буряттар ортолоругар киирэн, көһө сылдьыбыттар, бииргэ ыкса олоро сылдьыбыттар.

Арай Г.В.Ксенофонтов бу этиини утары санаатын, бэчээккэ киирбэтэх иккис томун матырыйаалларыгар көрөбүт. Кини туспа-туора санаатынан, Чингисхан империята үөскуурун саҕана, сахалар билиҥҥи дойдуларыгар олороллоро. Онтон бу соҕурууҥҥу сахаэттэр олох аҕыйах ахсааннаахтара (туспа тумен да буолбаттар) уонна Чингисхан диэки буолан, хайдах да саха сирин диэки түһүөн сөптөрө суох диэн суруйар.