Сахалар киһини харайар сиэрдэрэ-туомнара

Сахалар киһини харайар сиэрдэрэ-туомнара — Саха омук өлбүт киһини харайар сиэрдэрин-туомнарын кэлин кэмҥэ археологическай матырыйаалларынан үөрэппит Бравина Розалия Иннокентьевна, Попов Василий Васильевич буолаллар.

Сахаларга киһини харайыы үс көрүҥэ биллэр:

1. Сиргэ харайыы, сиргэ көмүү;
2. Араҥастаан харайыы;
3. Сир үрдүгэр харайыы.

XVII-XIX үйэтээҕи көмүүлэрэ үксэ алаас халдьаайытыгар эбэтэр булгунньахтарга эбит. Киһини таһаарарга сахалар халдьаайыга таһаарыы диэн этэллэр эбит.
В.Л. Серошевскай бэлиэтээн көрбүтүнэн, сахалар улаханнык ытамньыйбаттар, олохпутун сыыһа олордубут диэн кэмсиммэттэр үһү. «…Два богача, смерть которых я имел случай наблюдать вблизи, один Винокуров в Верхоянске, другой Сыромятников в Баягантайском улусе, оба за несколько часов до смерти, убедившись в ее неизбежности, приказали убить своих любимых коней, ели их мясо и веселились с домочадцами…» В.Л. Серошевский "Якуты"

Биир сүрүн сиэринэн хоолдьуга сүөһүнү өлөрүү буолар. Хойукка дылы ити сиэр-туом хоту улуустарга баара үһү. Дьадьаҥы дьон бүтэһик да сүөһүлэрин өлөрүөхтэрин сөп үһү. «…Если ты хочешь, чтобы мы нанялись, - говорили якуты Кеньюряхской станции казаку, хлопотавшему об устройстве памятника на могиле своего брата, умершего в пути в этой местности, - то ты дложен убить животное, теленка или оленя. На могиле твоего брата не было пролито крови, и мы боимся! (Верхоянский окргу, 1884 год)…» В.Л. Серошевский "Якуты"

Киһини көмүү тутууларыгар уҥуох үрдүнээҕи тутуу, уҥуох аттынааҕы тутуулар (сэргэ, күрүө, куочай), ииҥ, ииҥ иһинээҕи тутуулар, араҥас киирэллэр.

Уҥуох үрдүнээҕи тутуулары 6 көрүҥҥэ араарыахха сөп Бравина, Р. И., Попов, В.В. Погребально-поминальная обрядность якутов: пмятники и традиции (XV-XIX вв.). — Н. : Наука, 2008. — С. 38.

1. I тиип - чардаат. (Түрк тылларыгар чарлак, чардак, чардуган, чердевар, "чердак, надмогильное сооружение, ограда вокруг могилы" Антонов, 1971. — С. 150-151. Чардааттар хас да көрүҥнэрэ баара биллэр.
2. II тиип. Балаҕаҥҥа маарынныыр тутуу.
3. III тиип. Түөрт муннук тутуулар.
4. IV тиип. Элбэх муннуктаах тутуулар.

Уҥуох аттынааҕы тутууларга этиллибитин курдук күрүө киирэр, эбэтэр атын аата бүтэй. Биллэр көрүҥнэрэ - сылбах бүтэй, үүт күрүө, сүлдьэҕэс күрүө. Онно эбии сэргэ туруораллар эбит (муҥурах сэргэ, Өбүгэ сэргэтэ, кийиит сэргэтэ, хоолдьуга ат сэргэтэ). Уҥуох аттыгар куочай сааллар эбит. Куочай диэн хоолдьуга сүөһү тириитин ыйыырга анаммыт сиэлдьийэ курдук мас буолар.

Киһини кистииргэ үксүгэр былыргы сахалар хоруоп оҥороллор эбит - аата холбо диэн (түрк. - колбо, моҥол - холбо - "связать, соединять"). Аныгы хоруоптартан атына диэн холбо иһигэр сохуруокка курдук (үксүн атаҕар) оҥороллор эбит. Онно өлбүт киһи таҥаһын, туттар малын угаллар эбит.

Холбо үрдүнэн хатыҥ туоһун урааллара бэлиэтэнэр. Биир эрэ түгэҥҥэ тиит хатырыгын уурбуттара биллэр эбит. Холбону гробница иһигэр угаллара эбитэ үһү. Онно анал туттар тылларара - тэбиэх диэн. Пекарскайга "деревянный склеп, сруб из лиственничного дерева" диэн быһаарыыта бэриллибит.

Холбо иһигэр Өбүгэ дойдутугар туттар малларын угаллар эбит - иһитин, таҥаһын, аһыыр аһын. Баай дьон аттарын, тэһиинньитинэн кулуттарын, чаҕрдарын бииргэ көмпүт түгэннэрэ аҕыйаҕа суох. Угуллар малы-салы кыратык эмтэритэн, алдьатан угаллар эбит, ити аата аннаараа дойдуга аналлаах диэн бэлиэтэ буолар. Ол иһин да буолуо, аныгы сахалар бэйэлэрэ да билбэккэ, алдьаммыт иһиттэн аһыылларын аньыырҕыыллар. Көмүү сиэригэр-туомугар өлбүт киһи аһын илии таһынан уураллара биллэр. Күн хаамыытын утары үс төгүл эргийэллэр.

Ылыллыбыт сирэ

• Р.И. Бравина, В.В. Попов Погребально-поминальная обрядность якутов: памятники и традции (XV - XIX вв.)
• В.Л. Серошевский "Якуты"