Сахалары харыстааһын
Сахалары харыстааһын диэн саха тылын үөрэтии уонна сахалыы өй-санаа үөрэҕин олоххо туһаныы буолар.
Аан дойдуга араас, тус-туспа омуктар элбэхтэр, былыргы кэмнэргэ өссө элбэх эбиттэр. Туспа омук буолуу атын омуктартан уратылары билинииттэн, туспа тылынан саҥарыыттан үөскүүр уонна олору халбаҥнаабакка тутуһууттан салгыы сайдар, омук бэйэтин аатын-суолун сүтэрбэт, элбэх омуктар быыстарыгар симэлитэн кэбиспэт.
Саха буолуу икки сүрүн тутулуктаах:
1. Саха тылын билии уонна олоххо туһаныы.
2. Сахалыы өйү-санааны тутуһуу ирдэнэр.
Сахалар олус былыргы төрүттээх омуктар, аҥардастыы саха тылын эрэ билии саха буолууга ситэтэ суох. Онно эбии сахалыы өй-санаа уратыларын таба өйдөөн олохпутугар туһана сылдьыы ирдэнэр.
Саха омук буолуу бу икки сүрүн бэлиэлэрин биир-биир ылан дириҥник ырытыллар:
1. Саха тылын харыстыыр санаа барыбытыгар баар. Бука бары саха тылын харыстыыр, сайыннарар, атын омуктан киирии тыллары сахатытан туһанар санаалаахтар. Сахалыы саҥарар, кэпсэтэр үлэһит дьон бэйэлэрэ да билбэттэринэн оҕолорун, элбэх ахсааннаах сиэннэрин кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн сахалыы саҥарарга, саха үгэстэригэр бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэ сылдьаллар. Кыра эрдэҕиттэн бэйэтин сахабын диэн билинэн, сахалыы саҥаран улааппыт оҕо өйө-санаата үйэтин тухары уларыйбат кыахтанар.
Саха тылын харыстааһын, ол аата саха тылын уларыппакка уруккутунан, хайдах баарынан хаалларыы үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэр буоллаҕына иитэр, үөрэтэр кыаҕа өссө улаатар. Үлэһиттэр дьиэҕэ-уокка, үлэҕэ-хамнаска элбэхтик тутталларыттан саха тылын уларыппат, харыстыыр кыахтара улахан.
Тылы харыстааһын диэн уруккутуттан, субу кэмҥэ баарыттан уларыппат буолуу ааттанар. Саҥа тылы булан киллэрэ сатааһын хайа да өттүттэн; атын омуктан, нууччалыыттан да эбэтэр аһара сахатытыы, тылы буккуйуу, уларытыы, алдьатыы буолар.
Кэлин кэмҥэ тыл үөрэхтээхтэрэ саха тылын сайыннарыыга атын омук тылларын сахатыта охсуохтарын баҕараллара киһини таһынан баран эрэр. Араас саҥа тылы була сатааһыннарынан, омуктуу эттэххэ эксперименнэринэн саха тылын буккуйаллара элбээтэ. Ол курдук бэссэстибэ, үнүстүтүүт, номуука диэн саха киһитин өйүгэр-санаатыгар баппат тыллары оҥоро сатыылларын таһынан былыр-былыргыттан баар остуоруйа диэн тылбытын устуоруйа уонна айыы диэни "аньыы" диэҥҥэ уларыта сатыыллар.
2. Саха буолуу сахалыы саҥарары тэҥэ, сахалыы өйү-санааны тутуһар, кут-сүр, таҥара, киһи буолуу үөрэҕин билинэр буоллахха тирэхтээх, икки өттүттэн тутулуктаах буолар.
Сахалыы өйү-санааны тутуһуу диэн аан маҥнай “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини олоххо, туохха барытыгар, киһи оҥорор быһыыларыгар туһаныы буолар. Олоххо таба быһаарыы икки өрүт икки ардыларынан, ортотунан буоларын саха дьоно бары билэллэр.
Олус былыргы кэмнэртэн өй-санаа өйдөбүллэрэ иҥмит тылларын таба туһаныы сахалыы өйү-санааны харыстааһын буолар. Киһи өйө-санаата сайдыытын туспа арааран аналлаах тылларынан бэлиэтээһин саха тыла киһи өйө-санаата саҥа сайдан, киһилии быһыыланар, кэмсинэр, суобастанар буолан эрдэҕинэ үөскээбитин быһаарар. Өй-санаа сайдыыта былыргы олохтон, кыыллар, көтөрдөр өйдөрүттэн-санааларыттан тирэх ылан сайдан, өрө тахсыыта киһи буолууга тириэрдибитэ. Өй-санаа өссө сайдыыта үчүгэй киһи буолууга ыҥырар «Киһи таҥара» үөскээһинигэр тириэрдибитэ. Киһи таҥаралаах буолуу өй-санаа сайдыытыгар ылар оруолун, тутулуктарын үөрэтиини сахалар оччотооҕу кэмнэртэн ыла дириҥник баһылаабыттарын биллэрэр.
Дьон саҥа өйдөрө-санаалара сайдан, киһи буолан, киһилии быһыыланар буолуулара саха тылыгар иҥмит. Бу этии сүрүн дакаастабылынан саха тылыгар киһини эрэ атыттартан барыларыттан, ол аата бары тыынар-тыыннаахтартан; кыыллартан, көтөрдөртөн, балыктартан, араас маллартан туспа арааран, сайдыыны ситиһэр өйдөөҕүн-санаалааҕын, салгын кута сайдарын ураты бэлиэтээн «ким», «кимий?» диэн ыҥырыллар, «кини» диэн ааттанар, онтон атыттар бары; «ол», «бу», «туох», «тугуй?» диэн ааттаналлар, соннук ыҥырыллаллар.
Өй-санаа бу курдук арахсыытын билии, киһиэхэ эрэ салгын кута, өйө-санаата түргэнник сайдарын таба туһанар буолуу, киһи атын тыынар-тыыннаахтартан бэйэтин ойуччу, ордук үрдүктүк туттарыгар аналлаах.
Өй-санаа бу уратыларын билинии, олоххо туһаныы сахалары харыстааһыны үөскэтэр кыаҕын туһаныахха сөп. Сахалары харыстааһын диэн сахалыы өйү-санааны харыстааһын ааттанар уонна «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиини билинииттэн уонна халбаҥнаабакка эрэ тутуһууттан улахан тутулуктаах.
Сахалар аҕыйах ахсааннаах омук буолалларын билинэн кыатара баарынан үрэллэн, ыһыллан хаалыыттан харыстана сатыыр кыахтаахтар. Сахалары харыстааһыны саҕалыырга маннык үлэлэр аан бастакынан киирэллэр:
а. Сахалар түмсүүлээх буолуохтарын баҕараллар. Сэбиэскэй былаас суох оҥоро сатаабыт кут-сүр, таҥара үөрэхтэрин сайыннарыы, өйү-санааны оннун булларыы кэлэр көлүөнэлэртэн ирдэнэр. Киһи таҥара үөрэҕин дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатыы, билиннэрии түмсүүлээх, биир санаалаах буолууну үөскэтэр.
б. «Туох барыта икки өрүттээх» диэн өй-санаа быһаарыытын олоххо таба туһаныы. Хайа да өттүгэр аһара барыыны суох оҥоруу, ол аата олох тэҥҥэ, хайа да өттүгэр халыйбакка сайдан иһиитин ситиһии, айылҕаны харыстааһын буолар.
в. Өй-санаа хайдыһыытын, икки аҥы арахсыытын суох оҥоруу. Бу үлэҕэ «ай» диэн тылбыт икки өрүттээҕин таба туһаныы, нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ киллэрэ сатыыр «аньыы» диэн тылларын туһаммат буолуу аан бастакы оруолу ылар.
г. Саха төрүт тылларын, ийэ, аҕа, эбэ уонна эһэ диэн тыллары харыстааһын, урукку оннуларыгар түһэрии буолар. Бу тыллар саха буолуу, сахалыы өй-санаа төрүттэрэ буолаллар.
д. Сахалар эйэлээх буолуохтарын баҕараллар. Ону ситиһэргэ «эйэ-нэм» диэн этиини урукку оннугар түһэриэххэ уонна хайаан да туһаныахха. Бу этии өй-санаа ыһыллыытын, дэбдэҥнээн үрэллиитин суох оҥорор кыахтааҕын таба туһанан эйэни харыстаан, нэмин билэн, сайыннарыллар.
е. Солумсах буолуу, саҥаттан саҥаҕа ойуоххалааһын, араас элбэх туһата суох, куһаҕан да солуну билэ-көрө сатааһын киһини үчүгэйгэ тириэрдибэт быһыы буолар. Солун диэн тылы сэбиэскэй кэмҥэ сонун диэҥҥэ уларытыы солумсаҕырыы элбээн хаалыытын үөскэтэн сахалар өйдөрүн-санааларын туруга суох оҥорор.
Аһара баран атын омуктары үтүктэ сатааһын, солумсаҕырыы саха тыла дорҕооннорун тутулуктара алдьанан буккуллан барыытыгар тириэрдиэн сөп. Сахалыы ийэ, аҕа диэн төрүт тылларбытын сэбиэскэй былаас ыгааһыныттан уонна үөрэхтээҕимсийииттэн атын, куһаҕан суолталаах «ма», «па» диэн дорҕооннордоох тылларга уларытыы эдэрдэр өйдөрө-санаалара мөлтөөһүнүгэр, ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт буолууларыгар тириэрдэрин төрөппүттэр хойутаан, оҕо улаатан сиппитин кэнниттэн билэллэр.
Оҕолоро кыра эрдэҕинэ үчүгэй майгыга, бэрээдэккэ, үлэҕэ-хамнаска, киһилии быһыылары оҥорор буолууга сахалыы таҥара үөрэҕин тутуһан үөрэппит төрөппүттэр оҕолорунан, сиэннэринэн киэн тутталлар. Өй-санаа сайдыытын, туруктаах буолуутун ситиһиигэ сахалар Киһи таҥараларын үөрэҕин тутуһуу эрэ тириэрдэрин төрөппүттэр аан бастаан бэйэлэрэ билиэхтэрэ уонна оҕолорун иитиигэ, үөрэтиигэ туһаныахтара.
Үчүгэй киһи буолууга, киһилии быһыыланыыга оҕолорун кыра эрдэхтэринэ ииппэтэх, үөрэппэтэх, наар омуктар оонньууларынан оонньото, маанылыы, атаахтата сылдьыбыт, атын омуктуу саҥарарга үөрэппит төрөппүттэр оҕолоро улааттаҕына кинилэри быраҕан, умнан кэбистэхтэринэ оҕолоруттан кэлэйэллэрэ дьэ киириэн сөп. «Төһө эмэ таптыы, атаахтата сатаабытым да тоҕо маннык майгылаах буола улаатан хаалла»,- диэн улаханнык санааргыыллара оҕолоро улааппытын, кинилэр тугу этэллэригэр кыһаммат буолбутун кэннэ киирэрэ ордук улаханнык хомотор.
Саха омук биһиги кэннибитигэр хаалара хаалбата оҕолору, сиэннэри ханнык өйгө-санааҕа иитэртэн, кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн ыла сахалыы саҥарарга, саха үгэстэригэр үөрэтэртэн эрэ тутулуктаах уонна бу дьыалаҕа, оҕо иитиитигэр, өйө-санаата сайдыытыгар, ийэ кута үөскээһинигэр дьахталлар ылар оруоллара ордук үрдүгүн билинэллэр, ол иһин кыһамньылаахтык ылсыһаллар. (1,101).
Туһаныллыбыт литература[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.