Санаа уонна илэ оҥоруу уратылара

Санаа уонна илэ оҥоруу уратылара ай уонна айыы диэн тылларынан бэриллэллэр. Ай диэн санааны быһаарар буоллаҕына, айыы диэн киһи оҥорор быһыыта буолар. Санаа оҥорор быһыыга кубулуйарын биллэрэр. Айыы диэн тыл куһаҕана элбээбитин "ыы" диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэрэ быһааран биэрэр.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ олоҕурар уонна бу икки өрүтү туһааннаах кэмигэр таба быһааран олоххо туһанарга аналланар.

Олоххо икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы, таба быһаарыыны ылыныы улахан уустуктары үөскэтэр. Сахалар ону билэн «Олоҕу олоруу уустук» диэн этэллэр. Киһи буолуу сүрүн сыалынан ханнык баҕарар дьыалаҕа, бу дьыала икки өрүттээҕин билэн, олору арыйан, бу икки өрүтү, иккиэннэрин дириҥник билэн, хайа да диэки халыйбакка эрэ ортотунан, икки ардыларынан барар курдук быһаарыыны ылыныы буолар. Сахалар дьон-аймах олорор, үөскүүр дойдуларын Орто дойду диэн ааттааһыннара ити быһаарыыга олоҕурар. Таба быһаарыы ортотунан, икки аҥы хайысхалаах өрүттэр; үчүгэй уонна куһаҕан икки ардыларынан барыахтааҕын билэн таба ылыныы бэйэтэ улахан суолталаах. Икки өрүт икки аҥы тардыһар, икки өттүттэн тутулуктаах буоллахтарына, таба быһаарыыны ортотунан кэмнээн ылыныы ханнык эрэ балаһыанньаҕа, бу икки өрүттэр икки ардыларыгар сөбүлэһии, тэҥнэһии баар буоларын ситиһэргэ аналланар.

Ханнык баҕарар быһаарыыга тэҥнэһии баар буолуутун ситиһии Айылҕа төрүт сокуонугар сөп түбэһэр. Биһиги айылҕабыт, Сирбит уһун үйэлэргэ үөскээбит олус күүстээх тэҥнэһии балаһыанньатыгар икки өттүттэн кытаанахтык тутуллан, Күн уонна планеталар икки ардыларынан киэҥ куйаарга көтө сылдьар. Хайа да өттүн диэки халбаҥныыра, сыҕарыйара табыллыбат, куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп. Сир, Күн диэки чугаһаан хааллаҕына сир дойду уотунан умайыыга тиийэр, онтон тэйиччи барыы, ыраатыы космос тымныыта дьайан Айылҕа чоҥкуччу тоҥоругар, тыыннаах харамайдар эстиилэригэр тириэрдэрин билигин үөрэхтээх дьон үчүгэйдик билэллэр.

Айылҕа тутулуктарын сокуоннарыгар аҥар өттүн диэки барыы хайа да өттүнэн көҥүллэммэт, табыллыбат, кэлин тиһэҕэр эстиигэ, Айылҕа тутулуктара алдьаныыларыгар тириэрдэр. Өй-санаа аҥар өттүгэр халыйыытын үөскэтимиэххэ. Көрсүө, сэмэй, үлэни-хамнаһы кыайыы өй-санаа аҥар өрүтэ буоллаҕына, өй-санаа хайа эрэ утары өттүгэр халыйыытын айыыны оҥоруу уонна олору олоххо киллэрэн иһии үөскэтэрин билэн айыыны оҥорорго олус улахан сэрэхтээх буолуу өйдөрө-санаалара сайдыбыт дьонтон ирдэнэр.

Киһи өйө-санаата биир төрүттээх, биир мэйииттэн үөскээн, айыллан, сайдан тахсаллар уонна “ай” диэн тылбытынан этиллэр эрээри, киһи оҥорор быһыылара икки аҥы; үчүгэй, туһалаах уонна куһаҕан, туһата суох, буортулаах диэннэргэ арахсалларыттан киһи оҥорор быһыылара икки өрүттээх буолан тахсаллар. Киһи оҥорор ураты быһыыта, саҥаны, урут суоҕу, дьон билбэттэрин, оҥорботторун оҥоруута “ай” диэн тылбытыгар “ыы” диэн ытааһын сыһыарыыта эбиллэн айыы диэн ааттанар. Айыы диэн киһи оҥорор быһыыларын биллэрэр тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах буолан тахсара ханнык быһыы буолан тахсарыттан тутулуктаах.

Үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах быһыы буоллаҕына, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, буортулаах буоллаҕына, хара айыы диэн ааттаналлар. Аан маҥнай оҥорууга ханнык баҕарар айыы үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан араарыллан биллэ охсубатынан уустуктары үөскэтэр.

Туох барыта икки өрүттээҕин киһи бэйэтин өйүн-санаатын, билиитин көмөтүнэн арааран быһаарыа уонна олоҕор туһаныа этэ. Бу икки өрүтү; үчүгэйи уонна куһаҕаны иккиэннэрин тус-туспа арааран билэр буолуу өйдөөх-санаалаах дьонтон хайаан да ирдэнэр көрдөбүл буолар. Куһаҕан диэн тугун чуолкайдык арааран билэр буоллахха эрэ, үчүгэй диэн туспа араарыллан биллэр кыахтанар. Аҥардастыы үчүгэйи эрэ билии олох кэлтэйдии барыытын, аҥар эрэ өттүн диэки сайдыытын, халыйыытын үөскэтэр. Бары барыта үчүгэй буолан хааллаҕына, куһаҕан диэн суох буолан, симэлийэн, сүтэн хаалар курдук эрээри, олох ханньары баран аҥар өттүн диэки халыйан барыыта, кэлин тиһэҕэр бары-барыта куһаҕаҥҥа кубулуйуута саҕаланар.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыы субу тирээн турар кэмигэр эрэ сөп түбэһэр уратылаах. Таҥас муодата аастаҕына төһө да саҥатын иһин кэтиллибэт дьылҕаланар. Атын, уларыйбыт кэмҥэ субу үчүгэй диэн этэрбит уларыйан, аны куһаҕан буолан хаалыан сөп. Ол иһин үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыы, атын атын тылынан этэ сатааһын букатын табыллыбат, өй-санаа уһун кэмнээх өйдөбүллэрин буккуйара быһаарыллар. Сахалар өй-санаа бу уратытын олус былыргы кэмнэртэн, саха тыла үөскүөҕүттэн ыла билэллэрин ай диэн өй-санаа сайдыытын быһаарар соҕотох тылбыт төрдүттэн, былыргыттан икки өрүттээх өйдөбүллээҕэ биллэрэр. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны айан, оҥорон кэбиһэр кыаҕа тыыннааҕын тухары хаһан да хаалан хаалбат.

Ай диэн өй-санаа баспыт иһигэр, мэйиибитигэр үөскүүрүн быһаарар тылбыт. Бу тыл санааны быһаарар буолан куһаҕан өрүтэ араарыллан биллэрэ уустук, биллибэт даҕаны. Ол иһин хайа баҕарар киһи араас санаалары саныыра баа буолан бобуллар, хаайыллар кыаҕа билигин суох. Ол иһин сахалар «Киһи эриэнэ иһигэр, ынах эриэнэ таһыгар» диэн киһи ханнык санаалардааҕа биллибэтин быһааран этэллэр. Араас элбэх куһаҕан да санаалардаах киһи олорун кистээн, атыттарга биллэрбэккэ эрэ, үчүгэй аатыран сылдьар кыахтаах.

Баспыт иһигэр, мэйиибитигэр санаабыт санааларбытыттан талан ылан, бу туһалаах дии санаабыппытын илэтигэр оҥорон таһаардахпытына, дьоҥҥо биллэрдэхпитинэ, бу оҥорбуппут ким да оҥорон көрө илик быһыыта буоллаҕына айыы, саҥаны айыы буолан тахсар уонна аан маҥнай үчүгэйэ эбэтэр куһаҕана кыайан биллибэт уратылаах. Төһө эмэ кэминэн бу оҥорон таһаарбыт быһыыбыт, айыыбыт дьоҥҥо туһалаах, үчүгэйи оҥороро билиннэҕинэ, үрүҥ айыы, онтон туһата суох, куһаҕаны оҥоруу буолан хааллаҕына, куһаҕан, хара айыы диэн араарыллан ааттанара өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэһэр. Сахалар былыр-былыргыттан бу быһаарыыны тутуһаннар айыы диэн тылбыт икки өрүттээх; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылары оҥорууну холбуу ылан быһаарар.

Айыы диэн тыл бэйэтэ куһаҕана элбэҕин «ыы» диэн ытааһын дорҕооннорунан бүтэрэ быһаарар. Бу тыл туһалаах, үчүгэй айыыны оҥорору тэҥэ, киһи куһаҕаны, буруйу оҥорор майгынын, кыаҕын эмиэ холбуу ылан быһаарара куһаҕан өрүтүн элбэтэр. Бу тыл куһаҕан дьайыытыттан оҕолор, эдэрдэр ордук эрэйдэнэллэр. Кинилэр үгүстүк киһи оҥорбот быһыытын, саҥаны айыыны оҥороору сыыһа-халты туттуналлара элбээн хааларыттан, куһаҕаны оҥороллоро элбииригэр тиийэн хаалар кыахтаналлар. Биһиэхэ маннык кэм кэлэн эрэр. Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийинэллэрэ элбээһинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этииттэн, үөрэтииттэн быһаччы тутулуктаах. Өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга үөр, айыы буолан сылдьаннар, туруга суох өйдөөх-санаалаах эдэрдэри ыҥырар, угуйар кыахтаахтар. Айыы буола сатаан эдэрдэр онно киирэн биэрэр кыахтара улаатан хаалыан сөп.

Бэрээдэктээх дьон бары сокуоннары, сиэри, киһи быһыытын тутуһар буоллахтарына, балары кэһэр, толорбот киһи киһи оҥорбот, билбэт быһыытын оҥорор, ол аата уратыны, урут суоҕу, саҥаны айыыны оҥорор. Сокуоннары тутуспат, дьон оҥороруттан уратытык оҥорор майгылаах киһи кырата куһаҕан быһыылаах киһи буолар, онтон улааттаҕына ыар, хара айыылары оҥоруон сөп.

Өй-санаа үөрэҕин бассабыыктар, коммунистар суох оҥоруулара киһи өйө-санаата сайдыытын сыыһа сыаналыырга тириэрдэн кэбистэ. Оҕо тугу барытын үчүгэй киһи оҥорорун курдук оҥорор буолууга, үчүгэй майгыга аан бастаан иитиллиэхтээҕин, үөрэниэхтээҕин, аан маҥнай үчүгэй майгылаах, үчүгэй киһи буола улаатыахтааҕын умнан, хаалларын кэбиһэр, үөрэҕи эрэ эккирэтиннэрэ сатыыр буоллубут. Тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорууну, киһи буолууну ситиспит эдэр киһи өйө-санаата өссө сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба араарар буолан баран биирдэ саҥаны айыылары оҥордоҕуна элбэх киһи быһыылаах саҥаны айыылар үөскээннэр үгүс туһаны аҕалыахтарын сөп. Киһи быһыытын аһара барбат, сиэр иһинэн саҥаны айыылар айыы-сиэр диэн ааттаналлар.

Омук сайдыыны ситиһиитэ элбэх саҥаны айыылары олоххо туһаннаҕына эрэ кыаллыан сөбүн бары билэбит. Сайдыыны ситиһээри элбэх саҥаны айыылары оҥоро сатыыбыт. Сэбиэскэй былаас үөскээһинэ омук олоҕор олус улахан саҥаны айыыны оҥоруу буоллаҕына, 74 сыл кэнниттэн куһаҕана биллэн тахсан бэйэтэ эстибитэ.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн этии өйгө-санааҕа быһаччы сыһыаннаах. Ол иһин сир-дойду үрдүгэр аҥардастыы үчүгэй диэн букатын суох. Үчүгэй аһара үчүгэйгэ кубулуйан, алдьархай эбэтэр ынырык үчүгэй диэҥҥэ уларыйдаҕына куһаҕаҥҥа кубулуйара тиийэн кэлэр. Элбэх буолар-буолбат саҥаны айыылар сыыһа-халты буолуулара элбээһиниттэн куһаҕан быһыыга кубулуйаллара үксүүр. Ол иһин айыыны оҥоруу кэмнээх-кэрдиилээх, туспа араарыылаах буолуохтааҕа үрүҥ айыы диэн быһааран этиинэн бигэргэнэр. Дьоҥҥо туһалаах саҥаны айыы үрүҥ айыы диэн ааттанар. Онтон куһаҕаны айыы хара айыы диэн туспа араарылларын хайаан да туһаннахпытына эрэ өй-санаа сайдыыта оннугар түһэн, үчүгэйи оҥоруу элбээһинэ үөскүүр.

Сахалар нууччалар буолбатахпыт. Биһиги сахалыы өйбүт-санаабыт «Туох барыта икки өрүттээх» уонна “Киһи - Айылҕа оҕото” диэн этиилэри тутуһууттан, айылҕа төрүт тутулугун билинииттэн үөскээбит. Ол иһин айыы диэн тылбыт бэйэтэ икки өрүтү, үчүгэйи уонна куһаҕаны, иккиэннэрин холбуу иҥэринэн сылдьар тыл буоларын тыл үөрэхтээхтэрэ буккуйа сатыылларыттан харыстыахпыт этэ. (1,57).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.