Салгын кут сайдыыта

Салгын кут үөрэҕи, билиини иҥэринииттэн сайдар.

Сахалар Аан дойдуга биллэр уһун үйэлээх омуктар буолаллара дакаастанан иһэр. Кинилэр бэйэлэрин уһун үйэлэригэр мунньуммут үөрэхтэрин, билиилэрин нууччалар үөрэхтэрэ кэлэн сабардаан суох оҥороору гынан эрэр. Онно нууччалары быһаччы үтүктэр тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар көмөлөһөллөр. Киһи өйүн-санаатын туһунан сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ олус табата быһаарыллан салгыы сайдан иһэр чинчилээх. Бу үөрэх киһи өйүн-санаатын, атын итэҕэл үөрэхтэригэр тэҥнээтэххэ, олус табатык быһаарар.

Психолог Рон Хаббард «Дианетика» диэн улахан үлэтигэр киһиэхэ икки тус-туспа өй-санаа бэйэлэрин уоппуттарын тус-туспа мунньунар сирдээхтэрин быһаарар. Киһи олоҕун уоппута эбиллэн истэҕин аайытын ити өй-санаа саппаастара эбиллэн иһэллэр диир учуонай.

Оскуолаҕа билигин үөрэтэр ньымалара барылара оҕо салгын кутун үөрэтэргэ аналлаахтар. Бу үөрэххэ улахан ситиһиилэри оҥороллор. Кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ ийэ куттарын кыайан ииппэтэх эбэтэр куһаҕаннык ииппит оҕолорун учууталлар үөрэтэ, тупсара сатаан элбэхтик эрэйдэнэллэр.

Оҕо учуутал этиитин өйдөөн умнубат гына уурунан иһэрэ үөрэҕи ылымтыатын бэлиэтэ. Кыра оҕо мэник, болҕомтотун кыайан хатыы үөрэнэ илик буоллаҕына, үөрэтэр киһи этэрин ситэ истибэккэ хаалан аанньа үөрэҕи ылыммат курдук көстүөн эмиэ сөп. Оҕо кыра эрдэҕиттэн улахан, үөрэтэр киһи этэригэр болҕомтотун хатаан, истибитин өйүгэр хос хатылаан ылынар буоллаҕына, үөрэҕи ылара эрэйэ суох буолар.

Сахалар киһи өйүн-санаатын быһаарарга олус элбэхтик «дириҥ» диэн тылы тутталлар. «Дириҥ билиилээх», «Дириҥник толкуйдуур», «Дириҥник иҥэриммит» диэннэри уонна да атын этиилэри туһаналлар. Бу өйү-санааны быһаарар этиилэр өй-санаа төһө кытаанахтык, умнуллубат гына иҥэн сылдьалларын чуолкайдаан биэрэллэр.

Өй-санаа, салгын кут киһи мэйиитин сарыытыгар үөскүүр буоллаҕына, мэйиитигэр төһөнөн дириҥник иҥэр да соччонон чиҥ, умнуллубат буолан иһэрин бэлиэтииллэр. Өй-билии дириҥ буоларын туһугар үөрэҕи хос-хос хатылаан бэриллиэхтээҕин ыйаллар. Билиибит ийэ кукка кубулуйан мэйиибитигэр дириҥник киирэн иҥнэҕинэ умнуллубат буолара улаатан иһэр.

Киһи мэйиитин үөрэтэр үөрэхтээхтэр мэйии өйү-санааны иҥэрэр нейроннарын ахсааннара киһи кыра эрдэҕиттэн, улааппытын да кэннэ биир тэҥ буолалларын быһаарбыттар. Бу нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта ситимнэринэн тутуһар эбиттэр. Өй-санаа эбиллэн иһиититтэн нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара элбээн мэйии ис өттүн диэки дириҥник киирэн иһэллэр эбит. (1,17). Киһи өйө-санаата эбиллэн иһиитэ нейроннар бэйэ-бэйэлэрин кытта тутулуктара эбиллэн, элбээн иһиилэринэн быһаарыллар.

Мэйии тас бүрүөһүнэ, сарыыта төһөнөн элбэх мыччыстаҕастардаах да соччонон өй-санаа элбэх буоларын дьон билбиттэрэ өр буолла. Тас бүрүөһүнтэн өй-санаа төһө дириҥник мэйии ис өттүн диэки иҥэн киирэн иһэр даҕаны соччонон билии чиҥ, умнуллубат буолан иһэр. Мэйии ити уратытын былыргы сахалар билэннэр өй-санаа, билии дириҥ буоллаҕына, чиҥ, умнуллубат буоларын быһаарбыттар.

Сахалар киһи үөрэҕи ылыныыта хас да араастааҕын бэлиэтииллэр. Үөрэҕи ылыныамтыа киһини «Киһи тылын истимтиэ» диэн бэлиэтээн этэллэр. Ити этии улахан, үөрэтэр киһи тылын болҕомтолоохтук истэн ылынан иһэр оҕо үөрэҕи-билиини баһылыыра түргэнин бэлиэтээн этии буолар. Үөрэтэр киһи этэр тылын истэн үөрэҕи ылынан иһии оҕо өйө-санаата салгын кутун таһымыгар тиийэ сайдыбытын бэлиэтиир биир тутаах көстүү буолар. Бу кэм кэлбитин бэлиэтинэн оҕо тугу оҥорбутун умнубат уонна тугу оҥоруохтааҕын кэлиэн иннинэ эрдэттэн былааннаан толкуйдуур буолуута буолар.

Салгын кут сайдан барыытыгар сыһыаннаах: «Киһилии киһи атын дьон сыыһаларын көрөн, истэн үөрэнэр, онтон ыараханнык, эрэйдэнэн үөрэнэр киһи бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр»,- диэн этии баар. Бу этии киһи үөрэҕи баһылааһына эмиэ икки араастааҕын уонна үөрэх киһиэхэ киирэн иҥиитэ эмиэ тус-туспа буолалларын арааран бэлиэтиир.

Бэйэтин сыыһаларыттан үөрэнэр киһи салгын кутун сайдыыта бытаан буолан, өйүн-санаатын өссө кыайан салайар буола илигин бэлиэтэ буолар. Элбэхтэ хатылаан ийэ кутугар иҥэрэн үөрэнэр. Үөрэнии ыараханнык уонна бытааннык барар. Маннык үөрэх лаппа иҥнэҕинэ умнуллан хаалара аҕыйах буолан чиҥ билиигэ кубулуйар. Үөрэнэргэ төһө эмэ эрэйдээҕин иһин, өр кэмҥэ, баҕар букатын даҕаны умнуллубат гына иҥэринэн уратыланар. Төрөппүттэр кыра оҕону үөрэтиигэ үгэстүк хатылаан, хос-хос оҥотторон үөрэтии хайаан да тутуллуохтааҕын бэлиэтииллэр.

Киһи этин-сиинин уратылара өйө-санаата, салгын кута сайдыытыгар биллэр уратылары киллэрэллэр. Сахалар былыр-былыргыттан дьахтар өйө-санаата эр киһиттэн улахан уратылааҕын бэлиэтииллэр. Кинилэр ити уратыны бэлиэтээннэр, ханнык баҕарар саҥаны, олоххо урут туттуллубатаҕы оҥорууга дьахталлары эр дьон баһыйаллар дииллэр. Дьахтар өйө-санаата билиҥҥи тылынан эттэххэ «консервативнай» диэн өйдөбүлгэ олус сөп түбэһэр. Олохсуйбут үгэстэри, быһыылары халбаҥнаабакка тутуһарга дьахталлар эр дьонтон ордуктарын наука үлэһиттэрэ кытта бигэргэтэллэр.

Олохсуйбут үгэстэри ордук тутуһар дьоҕурдаах буоланнар дьахталлар дьиэни-уоту көрүүгэ уонна оҕолору иитиигэ, үгэстэргэ үөрэтиигэ быдан ордуктар. Ыал буолуу, оҕолору үөрэтии халбаҥнаабат үгэстэрин тутуһууга дьахталлар эр дьону быдан баһыйаллар. Дьахталлар сүрүн дьарыктарынан - дьиэ-уот, оҕо-уруу көрүүтэ, үгэстэргэ үөрэтиитэ буолуохтаах диэн сахалар былыргыттан этэллэр.

Бэйэлэрин кыахтарын билинэр, күүстээх дьоҥҥо кыаттарбыттары аһынар, бырастыы гынар өйдөбүллэр баар буолаллар. «Кыахтаах киһи – холку», «Кыайбыт киһи - киэҥ көҕүстэнэр» диэн этиилэринэн сахалар киһи ити майгынын быһаараллар. Маннык өйдөбүллэр элбэхтик араас күрэхтэһиилэргэ кыттар эр дьоҥҥо бааллара биллэллэр. Дьахталларга киэҥ көҕүстээх буолуу, бырастыы гыныы диэн өйдөбүллэр олох аҕыйахтар, мин үчүгэйбин диэн санаалара улаханыттан ураты күүстээхтик ордук санааһыҥҥа ылларымтыалар.

«Атыттарга баар буоллаҕына, хайдах миэхэҕэ суох буолуохтааҕый?»- диэн өйдөбүл санааларыттан хаһан даҕаны арахсыбат. Атын дьоҥҥо тэҥнэһэ, туох эмэ уратылаах буоллаҕына, ордугургуу санааһын хас биирдиилэригэр аһара иҥмит өйдөбүл. Кинилэр итинник санааларын күүһүттэн подиумҥа тахсан бэйэлэрин баалларын-суохтарын барытын көрдөрө сатыырга ураты көхтөөхтөр. Мин атын дьахталлартан туох эмэ ордуктаах буолуохтаахпын диэн өйдөбүл эмиэ олус кытаанахтык иҥмит дьоно буолаллар.

Бэйэ-бэйэлэрин аһара үтүктүмтүөлэр, үчүгэйдик көстүөхтэрин, кинилэри талан ылыахтарын баҕаралларыттан подиумҥа тахсаллар.

Хайа эрэ дьахтарга туох эмэ ураты баар буоллаҕына, киниэхэ эмиэ өссө ураты баар буолуохтааҕын туһунан туруорсуу түгэннэрэ элбэхтэр. Араас муода уларыйыытын кинилэр баһылаан иһэллэр. Ити чааһыгар эр дьон кинилэргэ лаппа баһыттаралларын бэйэлэрэ да билинэллэр. Баһылаан иһэр эр киһи бэйэтэ талан ыларын сөбүлүүр.

Айылҕаттан аналын быһыытынан дьахтар эр киһини үчүгэйдик көрдөҕүнэ уонна аһаттаҕына-сиэттэҕинэ эрэ киниэхэ бэйэтигэр үчүгэй буолуохтааҕын билэ сылдьар. Үчүгэйдик санаата көммүт эр киһиттэн эрэ кини бэйэтин санаата көнөрүн билэр буолан, чопчу кимиэхэ туһаны оҥорорун билэр. Кини хаһан баҕарар эрэллээх көмөлөһөөччү эбэтэр көрө-истэ сылдьааччы буолар аналлааҕа быһаарыллар.

Киһи этин-сиинин уратылара өйүгэр-санаатыгар дьайаллар. Сайдыыны-үүнүүнү ситиһэн олохторугар биллэр уларыйыылары киллэртээн эрэр омуктары эр дьон сирдииллэр. Онтон олохторун булуммут, сайдыыны ситиспит, аны олохторугар улахан уларыйыылары киллэриэхтэрин баҕарбат буоллахтарына, дьахталлар баһылаан салайар кэмнэрэ кэлиэн сөп.

Былыргы сахалар киһи кутун тус-туспа араарыылара куттар кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэрэллэринэн чуолкайдык быһаарыллар. (2,91). Киһи уһун үйэтин тухары куруук салгын кутунан, ол аата үөрэх-билии этэринэн салаллан сылдьыбат. Биирдэ эмэ, олох араас уустук, соһуччу кэмнэригэр салгын кут көтөн, өй баайыллыыта, өй көтүүтэ тиийэн кэлэр кыахтаах. Олоххо бу кэм тиийэн кэллэҕинэ киһини буор эбэтэр ийэ куттара баһылаан салайар кэмнэрэ тиийэн кэлэн, кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибитэ тардан, араас сыыһа-халты туттунуулары оҥорон кэбиһэр кыахтанар. Билигин үгүс эдэрдэр кыра эрдэхтэринэ иитиилэрэ табыллыбатаҕыттан, биирдэ итирээт даҕаны куһаҕан, сиэрэ суох быһыыны оҥоро охсон кэбиһэннэр хаайыы дьоно буолаллара элбээтэ. (3,91).

Төрөппүттэр, киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлээх буолуохтарын баҕардахтарына, оҕо өйө-санаата сайдыыта икки сүһүөхтээҕин арааран билэн, ийэ кутун кэмигэр, хаалларан кэбиспэккэ, хойутаппакка эрэ, кыра эрдэҕинэ киһилии быһыыга иитэн-үөрэтэн биэрэллэрэ ирдэнэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Журнал «Здоровье». N 1, 1986 г.

2. Г.Миллер. Сонник: Толкования 10000 снов. Москва: ООО Фирма «Издательство АСТ», 1999.- 400 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.