Сайдыы суола төрөөбүт тылга

Сайдыы суола – төрөөбүт төрүт тылга

«Ыччаппытын төрөөбүт тылынан иитии, үөрэтии – омукпут тирээн турар сүрүн соруга буолар... Төрөөбүт тыл оҕо киһилии киһи буола улаатарыгар сүдү суолтатын бары өйдүөх кэриҥнээхпит...», – И. Шамаев «Оҕону сахалыы кинигэни ааҕарга иитиэҕиҥ» диэн ыстатыйатыгар учууталлары, төрөппүттэри санаа атастаһыытыгар ыҥырбыта 2012 с. балаҕан ыйын 4 күнүгэр «Кыым» хаһыакка бэчээккэ тахсыбыта.

Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ, көмпүүтэр үйэтигэр оҕо кинигэни аахпата элбээн иһэр. Ол эрэн, детсадтан саҕалаан оҕо билиилээх-көрүүлээх буоларын туһугар иитээччилэр уонна уһуйааччылар араас хайысхалаах үлэлэри ыыталлар. Онтон төрөппүт оҕону 1-кы кылааска өр толкуйдаан, ыйааһыннаан-ыараҥнатан, сөптөөҕүн-сыыһатын билэн-көрөн эрэ баран киллэрэргэ быһаарынар буолуохтаах. Үгүстэр нууччалыы кудуххайдык саҥарыа, бары өттүнэн сайдыылаах буолуо диэн санаанан салайтаран, нууччалыы билбэт оҕону нуучча кылааһыгар үөрэттэрэллэр. Итинэн оҕо инникитин быһааран кэбиһэллэр. Оҕо барыта тылга дьоҕурдаах буолбат. Дьоҕурдаах оҕо ханнык да тылынан үөрэммитин иһин салгыы сайдыа, хас да омук тылын баһылыа. Кыра кылааска оҕо нууччалыы кыайан өйдөөбөккө, тиэмэттэн хааллар хаалан, дьиэтигэр төрөппүтэ хос быһаарыытынан үөрэнэ сатыа, ол да үрдүнэн, уруоктан кураанаҕы харбыыра элбээн иһиэ. Итинтэн сиэттэрэн, сорох оҕо нууччалыы-сахалыы булкуйа, хайа да тылынан үчүгэйдик аахпат, суруйбат, толкуйдаабат буолуон сөп. Оҕо кинигэни ааҕарыгар тыл суолтатын өйдүүр эрэ буоллаҕына айымньы ис хоһоонун өйдүө уонна интэриэһэ үрдүө. «Миигин мамам нуучча кылааһыгар киллэрэн кэбиһэн, үөрэхпин ыарырҕатабын», – диир оҕолор эмиэ бааллар. Онон, мин санаабар, оҕо дьоҕурун, кыаҕын учуоттуур наада. Протопопова Н.И. «Олох эргиирэ» диэн кинигэтигэр Дора Иннокентьевна Кобякова-Эдьиий Дора сүбэлэриттэн хас биирдии киһиэхэ тиийэр гына өйдөнүмтүө аҕыйах тылынан эппитин киллэрбит. «Саха оҕото хара маҥнайгыттан бэйэтин сүмэ тылын биһигэр иитиллэн тахсыахтаах. Төрөөбүт тылын билбэт буоллаҕына, бу оҕо омугуттан тэйэр, киһи быһыытынан сайдыы таһымыгар тиийбэт. Саха оҕото омук тылынан төһө да үчүгэйдик саҥарар, бэркэ үөрэнэр буоллун, төрүт тыл сүмэтин амсайбатах буоллаҕына, кини киһи аҥаара буолар. Ол аата өйө-санаата толору аһыллыбат, сайдыбат, кута-сүрэ муммут кус оҕотун курдук буолуон сөп». Уйулгута ыһыллыбыт киһи ис санаатын сайа эппэт. Тапталга да билинэригэр – атын омук тылынан туспа киһи аатыттан этэр курдук, хомоҕойдук кимиэхэ баҕарар этиэ. Бэйэтин төрөөбүт ийэ тылынан иэйэн туран, итинник долгутуулаах түгэҥҥэ, таптал тылын мээнэ ыһыктыбат. Дьиҥ чахчы тапталлааҕар эрэ этиэ. Ханнык баҕарар киһи төрүт өйүн-санаатын кыайан эппэтэҕинэ, дьоҥҥо тиэрдэр кыаҕа суох буоллаҕына, куутуйаланан, санаата хараастан муунтуйан барар. Төрүт саҥатынан санаатын толору этинэр эрэ буоллаҕына, билиитэ-көрүүтэ кэҥиир кыахтанар. Билигин, хата, рэп-музыка үөдүйүөҕүттэн, ыччаттар син ис санааларын туругун ырыа-хоһоон булкаастаан тиэрдэ сатыыллар. Оҕолор дууһаларын кистэлин, тапталларын кимиэхэ да эппэккэ хоһоонунан тиэрдэллэр. Киһи иэйиитин, эмоциятын, билиитин толору этэр кыахтаах, кинини киһи быһыытынан иитэр, сайыннарар тыла – төрөөбүт төрүт тыл.

Аны олоҥхо уонна оһуокай күрэҕэр сылдьан истибит дьон оҕолор хайдах курдук ис истэриттэн иэйэн туран этэллэрин көрбүт буолуохтаахтар. Онно баар – киһи тылынан тиэрдибэт ураты, туспа эйгэ. Хойукка дылы оһуокай дуораана кулгааххар иҥэн, хатанан хаалар. Дууһаҥ чэпчииргэ, санааҥ сылаанньыйарга дылы гынар. Күрэх кэннэ дойдуларыгар автобуһунан айаннаан иһэн, оҕолор сахалыы эрэ ырыаны дьиэрэтэллэр. Итинтэн көстөр – кут-сүр уһуктуута, иэйии аһыллыыта.

Төрөөбүт тылынан кинигэни ааҕарга, оҕо саҥа саҥарар буолуоҕуттан, ийэтин хоонньуттан уһуйуллуохтаах. Бастаан ийэ эбэтэр аҕа оҕотугар кинигэни арыйан көрдөрө-көрдөрө кэпсиир, ол кэннэ оҕоҕо бэйэтигэр аахтарыахха. Ааспыты аҕыннахха, биһиги ийэбит «хараҕым кыайан көрбөт» диэн ааттаан, аттыгар сытыарааран кинигэни, хаһыаты, «Хотугу сулус» сурунаал кэпсээннэрин, драмаларын аахтарара. Аны «ким саҥарарын өйдөөбөтүм» диэтэҕинэ, куоласпытын уларытан айымньы ханнык дьоруойа саҥарарын биллэрэ сатыырбыт. Итинэн ийэбит, бэйэтэ да билбэтинэн, дорҕоонноохтук ааҕарга, дикцияны тупсарарга, билиибит-көрүүбүт, өйбүт-санаабыт сайдарыгар көмөлөспүт, үөрэппит эбит. Билигин ол кыргыттарыттан учуутал идэлээхтэр үспүт. Ийэбитигэр махталбыт муҥура суох.

Онон оҕо төрөөбүт тылга уһуйуллуута дьиэ кэргэнтэн саҕаланарын, билиини, үөрүйэхтэри, сатабыллары төрөөбүт өйдүүр-билэр тылынан ылыныыта дөбөҥ, дириҥ уонна айымньылаах, көдьүүстээх буоларын умнумуоҕуҥ.

Федосия Иннокентьева