Саахымат
 From left to right, a white king, a black rook, a black queen, a white pawn, a black knight, and a white bishop | |
| Оонньооччу ахсаана | 2 |
|---|---|
| Оонньууну туруоруу кэмэ | Биир мүнүүтэ |
| Оонньуу кэмэ | Casual games without time control last usually 10–60 minutes; tournament games can last anywhere from less than ten minutes (blitz chess) to four hours or longer |
| Наадалаах ньымалар | Тактика, Стратегия |
Саахымат диэн аатырбыт логическэй оонньуу. Искусство, наука уонна спорт ыккардыларыгар сытар. Аан дойдуга былыр былыргаттан үөдүйбүт оонньуулартан биирдэстэрэ. Икки оонньооччу анал быраабыланы тутуһан уочаратынан фигууралары хаамтаран оонньууллар. Саахымат өйү сайыннарар оонньуу быһыытынан биллэр[1].
Саахымакка биир- икки оонньооччулар киирэллэр. Также возможно играют одной группы шахматистов против одного игра, такие партии часто консультационные. Маны таһынан, биир күүстээх утарылаһааччыны утары хас да утарылаһааччыны, туспа дуоскаҕа оонньуур бириэмэлээх оонньуу практиката баар.
Оонньуу быраабылата сүрүннээн XV үйэлэргэ үөскээбитэ; аныгы официальнай турнирдарга фигураны көһүү эрэ буолбакка, судьуйа бырааба, оонньооччулар сиэр- майгы быраабылалара уонна бириэмэ быраабылалара туттуллаллар. Дистанционнай дьайыылаах оонньуу, холобур, биэрэпиһинэн, телефонунан эбэтэр Интернет нөҥүө туспа быраабылалардаах. Саахымат үгүс варианнара, классиктартан уратылаахтар: нестандартнай быраабылалары, фигуралары, дуоскалары уо. д. А. Сорох аспекты саахымат оонньуутун ньымаларын математикаҕа үөрэтэллэр (холобур, классик «Задача о хаамыытын туһунан» уонна «Задача о аҕыс ферзях»), ол иһигэр компьютернай моделирование көмөтүнэн.
История
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Саахымат историята балтараа тыһыынчаттан итэҕэһэ суох ааҕыллар. Аан дойдуга саахымат сайдыытын уонна тарҕаныытын быһаарар версиялар элбэхтэр — «индийская», «византская» уо. д. А. Чугастааҕы кэмҥэ Чурапчыга кэккэ уларыйыылар таҕыстылар. Унинг Араб Илин өттүгэр шатрандж, оттон Соҕуруулуу- Илин Азия-сянци (Кытай), макрук (Таиланд) уонна сегия (Япония) буоллулар. Шатрандж ИХ- Х үйэлэргэ арабтартан Европаҕа уонна Африкаҕа түбэстэ. Европа оонньуулара модификацияларын салҕаабыттара, XV үйэлэргэ «классик»диэн быраабылалар үөскээбиттэрэ. Аан дойдутааҕы турнирдар тиһигин быспакка ыытыллалларыгар бүтэһиктээхтик быраабыла ХІХ үйэҕэ оҥоһуллубута. 1886 сылтан саахымакка аан дойду чемпиона буолар. 1924 сыллаахтан аан дойдутааҕы саахымат федерацията — ФИДЕ, кини эгидатынан ХХ үйэ ортотуттан саҕалаан аан дойдутааҕы күрэхтэһиилэр үксүлэрэ ыытыллаллар.
Оонньуу быраабылата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Фигуралар бастакы балаһыанньалара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оонньуу дуоскаҕа, тэҥ квадратнай клеткаларга, эбэтэр хонууга үллэриллибит дуоскаҕа буолар. Суол дуоската-8 клетка. Хонуу кэккэтэ (вертикали) Латинскай буукубаларынан бэлиэтэнэр, оттон хаҥас диэки хаҥас диэки, сытыары кэккэлэр (саҕизаллар) — 1- тэн 8- кэ диэри сыыппаралар; хонуу аайы туһааннаах буукубалар уонна сыыппаралар дьүөрэлэһиилэрэ бэлиэтэнэр. Хонуулар хараҥа уонна сырдык өҥнөөх (онно сөп түбэһиннэрэн, хара уонна үрүҥ) кырааскаламмыттар, ыаллыы сир устун туруору уонна сытыары араас өҥнөөх кырааскаламмыттар диэн ааттаналлар. Хаптаһын уңа уҥа өттүгэр маҥан баттахтаах (бу хонууга Х1, хара хонууга а8).[2]
Саахымат фигуралара, хаҥастан уҥа: король, ытыс, ферзь, пешка, ат, слон
Оонньуу саҕаланыытыгар оонньооччуларга биир тэҥ набордаах. — Биир оонньооччулар иккиэн «үрүҥ», иккиһэ - «хара»диэн ааттаналлар. Үрүҥ ойууннар хараҥа өҥнөөх, хара кырааскалаахтар. Бэйэлэрэ оонньооччулар бэйэлэрин фигураларын сибэккилэринэн «үрүҥ» уонна «хара» диэн ааттыыллар.
В каждый комплект фигур входят: король (♔, ♚), ферзь (♕, ♛), две ладьи (♖, ♜), два слона (♗, ♝), два коня (♘, ♞) и восемь пешек (♙, ♟). Фигуралара начальнай позициятыгар икки өттүттэн фигуралар баар буоланнар, диаграммаҕа көстөллөр. Үрүҥ тунах бастакы уонна иккис кирбиилэри, хара — сэттис, ахсыс-ахсыс кирбиилэри ылаллар. Пешкалар иккис уонна сэттис горизоннарга сөп түбэһиннэрэн үлэлииллэр.
Саахымат дизайна араас. Стандарт де- факто 1849 сыллаахха оҥоһуллубут стунтоновскай комплект (бу комплект иллюстрациятыгар көрдөрүллүбүт), ол гынан баран официальнай саахымат турнирдарыгар (бу комплект иллюстрациятыгар көрдөрүллүбүт), ол гынан баран олус уһулуччу уратылардаах, холобур, чопчу армиялар саллааттарын, сүөһүлэрин, персонажтарын, о. д. А.
Хаамыы
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оонньооччулар уочаратынан хардыыны оҥороллоро буолар. Бастакы хаамыыны үрүҥ оҥороллор. Хотторууттан, ойууттан- Мандартан ураты, атын- атын хонууга көһө сылдьар ойууттартан ураты, хаамыы буолар.:
- Фигуралар (ат ураты) быһаччы линиятынан хаамсаллар, онуоха начаалынай уонна конечнайдар икки ардыларыгар көҥүл буолуохтаахтар (кинилэргэ бэйэ эбэтэр атын дьон фигуралара суох буолуохтаах). Ат хаамыыта, см. намыһах.
- Дьарыктаах буолуу хаамыыта кыаллыбат.
- Атын тас көрүҥүнэн дьарыктаммыт хонууга хаптаһынтан (ылыы) уһуллар.
- Король ыаллыы клеткаҕа сытыары- сымары, сытыары- сымары, диагоналары.
- Ферзь ханна баҕарар туруору, сытыары- сымары, диагоненнары кытта сылдьар.
- Ытыс ханнык баҕарар сиринэн хаамар эбэтэр сытыары- сымнаҕас.
- Слон ханнык баҕарар сиринэн сылдьааччы.
- Ат клетканан икки клетканан баран, онтон биир клеткаҕа сытыаран баран, төттөрүтүн, икки клеткаҕа сытыары уурталаан, туруору сурааһыннарынан уонна биир клеткаҕа сытыары уурталаан, аттар сырыылара Латинскай алфавит «Л» диэн буукубаны санатар. [6] уонна Россия[8] быраабылаларга олоҕуран, кини турар сирин биир саамай чугас сытар хонуу аттара, туруору, туруору уонна диагонали. Онуоха аттар сүүрэр хонуулара мэлдьи турар хонуу өҥүн утары турар. Ат атын фигуралартан уратыта диэн, ат суолугар турар атын фигуралар кини хаамыытын мэһэйдээбэттэр (ол нөҥүө» ыстаан " сылдьар).
- Сатыы сылдьыы аҥардас иннин диэки эбэтэр хара маҥнайгыттан туртастарга туһаайыы): ылыыта суох — биир хонууга иннилэрин диэки, бэрэбинэни кытта биир хонууга — уҥа эбэтэр иннин диэки-хаҥас диэки. Сатыы киһи начаалынай хонууга (иккис саҕах маҥан, хара бараан сэттис миэстэтигэр) турар буоллаҕына, аны икки хонууга ылыллыбакка хаамыан сөп. Сатыы киһи аҥы кырыымпаҕа (маҥан- ахсыс, хара барыска — бастатан туран) сырыттаҕына, хайа баҕарар өҥнөөх фигуратын (королтан ураты, сатыы киһи кубулутар) солбуйар. Пешкалары уларыта тутуу тиһэх саҕахтарга көһөрүллэ сылдьар сырыы сорҕото буолар. Онон, холобур, сатыы дьон утарылаһааччытын хорҕойор кутталлаах эбит буоллаҕына, бу король тута шахтанан тахсар.
Бары фигуралар хаамыылара намыһах диаграммаҕа көһүннэ. «Х» бэлиэлэринэн билигин баар хонууттан хамсыыр толуу бэлиэтэннэ.
Хонуу алын сүһүөх эбэтэр битэмииннэр диэн ааттанар, фигура кэмигэр утарылаһааччытын фигуратын (ол хонууга баар фигуратыттан тутулуга суох) ылыан сөп. Хонуу битэмиин, оннооҕор фигураны дьиҥнээхтик хаамыы кыаллыбат буоллаҕына, бэйэтин королун анныгар туруорар курдук.