Саататыы
Олус былыргы кэмнэргэ киһи өйө-санаата улахан кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан сайдан, тупсан билигин үчүгэй киһи буолуу таһымыгар тиийэн сылдьар. Хас биирдии улаатан иһэр оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтигэр үөскэтинэр баҕа санаатынан үчүгэй киһи буола сатаатаҕына, бу баҕа санаатын ситиһэн толороро кыаллар.
Таҥара үөрэҕин дьоҥҥо туһата диэн оҕоҕо, киһиэхэ үчүгэйи ситиһэр, үчүгэй киһи буолар баҕа санааны үөскэтэн иҥэрэн биэрии буолар. Бу үөрэх үчүгэй киһини үтүгүннэрэн үөрэтиинэн ситиһиллэрэ олохтон тутулугун үөскэтэр. Үчүгэйгэ ыҥырар баҕа санааланыы, оннук үгэстэрдэнии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр көрдөбүл буолар.
Киһи буолуу биир сүрүн төрүтүнэн, кыыллар өйдөрүттэн-санааларыттан уратытынан саатар, кыбыстар майгы баара ааҕыллар. Оннооҕор куһаҕаны оҥордоҕуна ыт кыбыстар, кутуругун кыбыйар, буруйу, оҥоруллуо суохтааҕы оҥорбутун билинэр. Киһиэхэ саатар, кыбыстар майгына үөскээһинэ куһаҕан, сааттаах быһыылары оҥорботун үөскэтэринэн, киһи буолуу сүрүн көрдөбүлүнэн ааҕыллар.
Саатар, кыбыстар майгы диэн дьон кыыллартан тосту уратыланар баар суох туһалаах, киһилии быһыыланарга тириэрдэр хаачыстыбалара буолар. Саатыы, кыбыстыы киһилии майгы сүрүн уратыта буоларын арааран өйдүөхпүт уонна бу үчүгэйгэ ыҥырар майгыбытын харыстыырбыт эрэйиллэр.
Саататыы диэн кыра оҕону үөрэтэр аналлаах үөрэхпит куһаҕаны оҥорортон кыбыстарга, тардынарга үөрэтии буолар. Саатар, кыбыстар оҕо киһилии майгылаах буола улаатар кыахтанар.
Сааппат, кыбыстыбат буолуу кыыллыы майгы биллэр уратыта буолар. Дьахталларбыт сыгынньахтанан иһэллэрэ саатар, кыбыстар майгылара аҕыйаан иһэрин, өйдөрө-санаалара эрэ буолбакка, оҥорор быһыылара эмиэ кыылларга майгыннаан иһэллэрин биллэрэр көстүүгэ киирсэр. Дьон ортотугар сыгынньахтаныы, таҥаһа суох сылдьа сатааһын элбээһинэ кыыллар майгылара дьоҥҥо кыралаан киирэн эрэллэрин биллэрэриттэн, аны сэрэнии ирдэнэр буолла.
Саат диэн киһилии киһи кыбыстар, туттунар, оҥорбот куһаҕан быһыыта ааттанар. Куһаҕан быһыылартан кыбыстыы саатыы диэн ааттанар. Саатыы, кыбыстыы оҕо туттунар, тохтотунар күүһүн сайыннарарын, бөҕөргөтөрүн төрөппүттэр табан туһанан оҕону кыбыытын кыанарга кыра эрдэҕинэ үөрэтэллэр.
Саататыы диэн кыра оҕону куһаҕан быһыыттан аралдьытан, көрүү-истии ааттанар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн куһаҕан быһыылары оҥордоҕуна кыбыстарга, саатарга үөрэтии саататыы диэн ааттанарын билигин соччо туһаммакка сылдьарбытыттан эдэрдэрбит саатар, кыбыстар майгылара суох буола улааталлара элбээтэ.
Саат куттарыыта диэн эдэр кыыһы албыннаабыт, кыыһын ылбыт эр киһи төлүүр төлөбүрэ ааттанар. Сахалар былыр-былыргыттан эр киһи уонна дьахтар сыһыаннарын таба өйдөөн олохторугар туһанар эбиттэрин, бу саат куттарыыта диэн төлөбүр баара быһаарар. Кыыс баайыттан-малыттан тутулуктанан, бу саат куттарыыта тус-туспа кээмэйдээх уонна улахан буолар эбит.
Киһи буолуу сүрүн үөрэҕинэн, хайаан да тутуһуллуохтаах майгынынан кыбыыны кыаныы буолар. Оҕо куһаҕаны оҥорбутуттан кыбыстар, саатар буоллаҕына, ол куһаҕаны оҥорбот буоларга үөрэнэрин туһанан кыбыыны кыанарга үөрэтэллэр.
Киһилии киһи саатар, кыбыстар майгылааҕыттан куһаҕан, сааттаах быһыылары оҥорбото кэлин тиһэҕэр ордук улахан туһаны оҥорор. Уһун үйэни ситиһэр аарыма кырдьаҕастарбыт бары киһилии быһыылаахтык олороннор уһун үйэни ситиһэллэр.
Дьон саатар сирэйдэрэ суох буолан иһэллэрин сыгынньахтаналлара элбээн иһэрэ быһаарар. Урукку кэмнэргэ дьахталлар таҥастарыттан илиилэрэ эрэ быгар эбиттэр, онтон билигин онон-манан сабыылаах сылдьаллара сиэри кэспэт курдук буолла эрээри, дьон өйө-санаата эмиэ эргийэрин, уруккуга төннүөн баҕарарын биллэрэриттэн өйдөөх-санаалаах дьон сэрэниэхтэрэ этэ.
Саатар, кыбыстар диэни билиммэти сайдыыны ситиһии курдук санааччылар билигин элбээн иһэллэр. Ол барыта өйбүт-санаабыт сайдыыта халыйан, эргийэн иһэрин биллэрэрин өссө да таба өйдүү иликпититтэн буолар.
Аныгы наука айыыта – памперс оҕону саатар, кыбыстар өйдөбүлүн суох оҥорор кыахтаах. Тэллэҕин, таҥаһын инчэппит оҕо инчэҕэй тымныынан хаарыйарыттан сөбүлээбэт, абааһы көрөр майгына үөскүүрэ суох буоларыттан саатар, кыбыстар майгына үөскээбэт. Таҥас инчэйбитэ куһаҕан диэн санааны үөскэтэриттэн үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарарга, куһаҕаны оҥорортон кыбыстар, саатар майгыланарга үөрэтэрэ хаалан хаалар.
Кыбыстыы, саатыы киһи буолууга тириэрдэр үтүө санаа буолар. Саатар, кыбыстар, куһаҕан быһыылары оҥорбот буолуу киһилии быһыыланыыга тириэрдэр. Оҕо аан маҥнайгы саатар, кыбыстар быһыыта кыбыытын кыамматыттан үөскээн олохсуйарын памперс көмөтүнэн суох оҥорон эрэллэр.
Киһи сирэйин таба көрбөт буолуохха диэри кыбыстыы, саатыы олус улахан куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна саатар, кыбыстар майгыга кыра эрдэҕинэ үөрэммит киһиэхэ биллиэн сөп. Сирэй, кулҕаах кытарыыта куһаҕаны оҥорууттан кыбыстыыттан, саатыыттан эмиэ үөскүүр.
“Сирэйин тириитэ халыҥыы илик” эдэр киһи сирэйэ, кулгааҕа кытарыан, санаатын атыттарга биллэриэн сөп. Саатар, кыбыстар майгыны киһи хаһан баҕарар өйүн-санаатын күүһүнэн суох оҥорор кыахтааҕын бу этии биллэрэр.
“Сирэйин тириитэ халыҥаабыт” диэн этии киһи куһаҕан быһыыны оҥороро элбээбитин уонна олоруттан кыратык да санаарҕаан көрбөтүн биллэрэр. Киһи бу кыаҕа сирэйин тириитэ халыҥыырыттан тутулуктааҕын, ол аата элбэхтэ куһаҕаны оҥордоҕуна саатар, кыбыстар майгына суох буоларын, бу этии биллэрэр. Саныыр санаатын билиннэрбэт киһи сирэйэ кырдьык кытарбат буолуон сөп.
Киһи буолуу үөрэҕин сүрүн төрүтүнэн кыбыыны кыаныы буолар. Бу үөрэҕи оҕо саҥа улаатан иһэн ийэтин көмөтүнэн ситиһэр. Бу олох сүрүн үөрэҕин ситиһэргэ кыбыстыы, саатыы улаханнык туһалыыр. Саатыы, кыбыстыы майгына баара киһилии быһыыланарга тириэрдэрин төрөппүттэр туһаныа этилэр.
Кыбыстыы, саатыы киһилии майгы сүрүн уратыта буолар, кыылларга сайдыбат. Арай ыкка кыра кыбыстыы, кутуругу кумуйуу, буруйданыы, куһаҕаны оҥорбуту билинии баара биллэр. Ыт кыбыстара үөрэтэргэ туһалыыр. Аныгы, дьиэҕэ сылдьар ыттар бары кэриэтэ тахсан киирии үөрэҕин баһылыыллар. Ыты күүлэйдэтии диэн аатынан ыт күүлэйдии таарыйа тахсан киирэрэ ааттанар.
“Па” сахаларга саамай куһаҕан дорҕоон. “Па”, “пахай” диэн куһаҕаны оҥоруу диэн тохтотуу, куһаҕаны оҥорума диэн үөрэтии саататыы, кыбыһыннарыы үөрэҕин төрүтэ буолар. Оҕо куһаҕаны оҥорбутуттан саатара, кыбыстара соннук куһаҕаны оҥоро турбатыгар көмө буолар. Дьахталлар оҕолорун аҕаларын “па-па” диэн куһаҕан дорҕоонноох тылынан ааттатаннар оҕо аҕатын аанньа ахтыбатыгар, этэр тылын истибэтигэр тириэрдэллэр.
Кыбыстыыттан киһи сирэйэ кытта кытарар. Киһи билэр куһаҕан быһыытын оҥордоҕуна ис санаата этигэр-сиинигэр дьайыытыттан хаанын баттааһына үрдээн сирэйэ кытарар. “Кулгааҕа кытта кытарар” диэн этии кыра аайы кыбыстан иһэр киһини биллэрэр. Дьон элбэхтик дьарыктананнар сирэйдэрин кытарарын биллэрбэт буоларга үөрэнэллэрин бары билэбит.
Аныгы тиэхиникэ үйэтигэр сымыйалыы олорор киһини билээрилэр этигэр-сиинигэр араас мээрэйдиир тэриллэри холбооннор, туох уларыйыылар тахсалларын мээрэйдээн билэр кыахтаннылар. Киһи этигэр-сиинигэр бэйэтэ билбэт да уларыйыылара; хаанын баттааһына, көлөһүнэ тахсыыта ыйытыкка таба эппиэттиириттэн тутулуктанан уларыйара, бу билэр-көрөр тиэхиникэ сайдыытыгар тириэртэ.
Эдэрдэри саатар, кыбыстар майгына суох буолууга үөрэтии билигин арҕааҥҥы дойдуларга тарҕанан сылдьар. Бу уларыйыыны оҕолорбут муҥкуктарын, килбиктэрин суох оҥорууга туһалыыр диэн сыыһа санааларыттан биһиги дьоммут эмиэ үтүктэ сатыыллар.
Олох сайдыыта диэн өйдөбүлү сыыһа саныырбытыттан оҕону иитиибит хайысхата сыыһа, аһара барыы, айыыны оҥоруу суолунан баран иһэр. Тугу да оҥордохторуна саатар, кыбыстар диэни билиммэт эдэрдэр элбээн иһэллэр.
“Айыы үчүгэй”, “айыыны оҥорон ис” диэн үөрэх саатыыны, кыбыстыыны суох оҥорон иһэр. Эдэрдэр бары атыттар оҥорботторун, билбэттэрин, уратыны оҥоро охсоору, саҥаны айыыны оҥороору тиэтэйэллэр, ыксыыллар. Саамай түргэнник, эрэйэ суох оҥоруллар саҥаны айыыга сыгынньахтаныы тириэрдэринэн таҥастарын устан иһээччилэр элбээтилэр. Сааппат, кыбыстыбат эдэрдэр куруук тиэтэйэллэриттэн, ыксыылларыттан, элбэхтик сыыһа-халты тутталларыттан, аһара барыылары оҥороллоруттан куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.
Саататыы диэн үөрэҕи оҕо улаатан иһэн хайаан да ситиһэрэ эрэйиллэр. Саатыы, кыбыстыы диэн киһи кыылтан, сүөһүттэн уратыта, киһилии майгыны ситиһэригэр тириэрдэр туһалаах майгына буолар. (1,86).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.