Прядезников Илья Николаевич
Прядезников Илья Николаевич 02(14).06.1885 - 08.01.1939 сс. Саха АССР государственнай, общественнай деятелэ.
Илья Николаевич 1885 сыл бэс ыйын 14 (уруккуннан 2) күнүгэр, Хатырык нэһилиэгэр, 6 оҕолоох Прянишниковтар диэн орто баайыылаах ыалга (5 төрөппүт оҕолоохторо, алтыһынан Нерадов Дмитрий Николаевич (1882) диэн оҕону ииппиттэрэ) күн сирин көрөн сэттис оҕолоро буолбута. Кини хос-хос-хос эҺэтэ Ларион диэн эбит, эмиэ Хатырык нэһилиэгэр олорбут хос-хос эбэтэ Орина Ларионовна 1722 сыллаахха төрөөбүтүн туһунан Түбэ Баһынааҕы таҥара диэтин кинигэтигэр сурулла сылдьар.*
Илья хос эһэтэ Биякан (1752-1814) сүрэхтэнэн Савва диэн ааттаммыт уонна Прянишников диэн араспаанньаламмыт (1895 сыллааҕы биэрэпистэн ыла кини сыдьааннара барылара Прядезниковтар диэн араспаанньалаах буолбуттар). **
Эһэтэ Прянишников Григорий (1) Саввич (1803-1876) Хатырык нэһилиэгэр «литовка» диэн ааттанар аныгылыы хотуурдары аан бастаан атыылаһан аҕалан тарҕаппыт Хатырык нэһилиэгин бас-көс киһитэ этэ, нэһилиэгин иккитэ быыбарданан салайбыта (1872-1875, 1876 сс.), 73 саастааҕар Хатырык нэһилиэгэр баһылыктыы олорон ыалдьан өлбүт.
Аҕата Прянишников Николай (2) Григорьевич ыал үһүс оҕото, бу дьиэ кэргэҥҥэ күн сирин көрбүт икки Ньукулайдартан иккистэрэ, 1849 сыллаахха төрөөбүт. Ийэтэ Марина Федоровна (1845) диэн.
Төрөппүттэрэ Илья кэнниттэн Алеша (1891) диэн өссө биир уолламмыттара.***
Илья 1 сыл 6 ыйдааҕар (1886 сыл ахсынньытыгар) аҕатын убайыгар, түөрт оҕолоох, бастакы Ньукулайга (1847 с.т.) иитиигэ бэриллэн атын ыал 5-с оҕото буолар. Бу сэнэх ыал ийэтэ Мурчуку (билигин 2-с Хомустаах) нэһилиэгиттэн төрүттээх Замятина Екатерина Лукинична (1850) Илья ииппит ийэтэ буолар.
Илья 12 саастааҕар, 1897 сыл сайыныгар, сүөһүлэрин атыылаан баран Дьокуускай куоракка көһөн киирэр. Онон 1898 сыллаахха Илья Дьокуускайдааҕы 3 кылаастаах духовнай училищеҕа үөрэнэ киирэр. 1901 сыллаахха иитэр аҕата Ньукулай (1) өлөн, 3-с кылааска үөрэҕин ситиһиилээхтик түмүктээн иһэн экзаменын кыайан туттарбакка хаалар, улууһугар төннөргө күһэллэр.
Ити сыл, 16 саастаах сурукка уонна ахсааҥҥа учугэй, дьоҕурдаах уолу, Нам инородческай управатыгар суруксутунан ылаллар. 1902 сыллаахтан Дьокуускай уокуругун 4-с учаастагын земскэй сэтээтэлигэр суруксутуур. Онтон 5 №-ээх Дьокуускайдааҕы арыгы ыскылаатын суруксута буолар.
1905 сыллаахха 20-лээх Илья политическэй олоххо активнайдык кыттан «Союз якутов» түмсүү чилиэнэ буолар, кулууп бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлигэр тиийэ үүнэр. Онтон 1908 сыл саҕаланыыта Хатыҥ-Арыы сельскай управатыгар суруксутунан ананар. Бу сыл сааһыгар төрөппүт аҕатын кытта Булуҥҥа балыктыы барсар.
Балыктаан баран күһүнугэр Булуҥҥа Потапов диэн атыыһыкка конторщикытыыр. Саас, 1909 сыллаахха, Верхоянскай окружной полицейскай управлениятыгар суруксуттуур уонна конторщигынан үлэтин быспат. 1911 сыл от ыйыттан ыла Абыйга Эльбернай инородческай управа суруксута уонна булуус сэбиэдиссэйэ.
1912 сыллаахха киниэхэ үҥсүү киирэн холуобунай дьыала тэриллэр уонна бэрибиэркэ буруйун булбатаҕынан тохтотуллар. Аны үҥсээччи губернатор Крафт И. И. кыттыһыннарар, онон Ильяны утары холуобунай дьыала хаттаан көбүтүллэр, ити түмүгэр үлэлээбэккэ эрэ Дьокуускай хаайыытыгар 3 сыл устата олорор, онтон босхолонор.
Үс сыл устата буруйа суох киһини хааччахтаатыгыт диэн сөбүлэспэтин биллэрэ, кырдьыгын ирдэһэ сылдьан 1916 сыллаахха эмиэ хаттаан хаайыллар. 1917 сыл кулун тутарыгар, Россияҕа февральскай революция буолан, хаайыыттан босхолонор уонна Нам улууһун комиссарынан ананар. Муус устар ыйыгар Нам улууһуттан делегат буолан бүтүн Саха уобалаһын Бастакы учредительнай мунньаҕар кыттар.
От ыйыттан Нам участковай милициятын начальнига буолан биир сыл устата үлэлиир. 1918 сыллаахха, от ыйыгар Нам улууһун комиссара буолар. Сэттинньигэ уездной земельнай управа хаһаайыстыбаннай отделын секретарынан ананан Дьокуускайга киирэр. 1919 сыл сайыныгар «Экономия» диэн потребительскай общество агенын быһыытынан ананар уонна балаҕан ыйыгар Булунна барар. Алтынньыттан Колчак былааһа олохтонон үлэтэ суох хаалар, Нам улууһугар тахсар.
1920 сыл тохсунньутугар Нам улууһун комиссарынан ананар. Сэттинньиттэн Дьокуускайдааҕы губземотдел дьыалаларын дьаһайааччынан үлэлиир. 1921 сыл олунньутуттан Губревком дьыалаларын дьаһайааччынан ананар. Балаҕан ыйыттан Дьокуускайдааҕы земотдел дьыалаларын дьаһайааччы.
«Саха омук» общество чилиэнэ Илья Николаевич саха интеллигенциятын аҥаардастыы биир халыыбынан буруйдааһын саҕаламмытыгар, үтүө дьоммутун көмүскэһэн 1921 сыллаахха, олунньу 11 күнүгэр, М.К.Аммосов авторитета улаханын билэр буолан киниэхэ «Прошу тебя от имени твоих братьев-якутов ...» диэн сурук суруйбута. Ол саҕанааҕы саха интеллегенциятын кытта чугастык билсиһэрэ, Никифоров В.В. бииргэ үлэлэһэрэ, биир биллэр доҕорунан А. И. Софронов буолара.
Алтынньыга аны советскай былаас органнарынан контрреволюцияҕа уорбаланан 3 сыллаах лааҕыр үлэтигэр ыытыллар. 4 ый буолан баран – 1922 сыл тохсунньутугар – сыыһа буруйдаммыта биллэн босхолонор.
1922 сыллаахха, олунньу ыйыгар, губревкомна үлэҕэ киирэр, собес отделын сэбиэдиссэйинэн ананар. Бэс ыйыгар Илья Николаевиһы Нам улууһа депутатынан талар. Ахсынньы ыйыгар Дьокуускайга уокурук ситэриилээх комитетын председателинэн талыллар. Бутун Саха сиринээ5и Советтар бастакы учредительнай съездтэригэр делегат уонна съезд секретарын быһыытынан 1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри (24 күн устата) үлэлиир.
1923 сыллахха, олунньу 2 күнүгэр Саха АССР сабыс саҥа тахсыбыт паспорын ылар. Олунньу 28 күнүгэр 38 саастаах Илья Николаевич 29 саастаах Бэрт Ууһун нэһилиэгиттэн (Уус Алдан улууһа) төрүттээх Данилова Варвара Петровна диэн кыыһы кэргэн ылар.
Бэс ыйыттан сэттинньигэ диэри хотугу улуустарга бастаанньалааччылар хамсааһыннарын суох оҥорор Саха АССР Киин ситэриилээх комитетын комиссиятын бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлиир. Саха сирин хоту өттүгэр Дьокуускайтан улахан продтоварнай экспедицияны илдьэн көмө оҥорор, советскай былааһы олохтоон кэлэр.
Ити хоту улуустарга комиссия бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр Дьокуускайга, алтынньы 10 күнүгэр, Варвара Петровна бастакы оҕото күн сирин көрбүтэ. Кэлин бу уолу төрөппүттэрэ Иннокентий диэн ааттаабыттара. Кини кэлин улаатан, үрдүк үөрэхтэнэн баран Саха АССР үтүөлээх учуутала буолбута, элбэх эдэр ыччаты иитэн-үөрэтэн республикаҕа биллэр дьон оҥорбутун туһунан үөрэнээччилэрэ ахталлар,өр сылларга Мэҥэ Хаҥалас улууһугар үлэлээбитэ.
И. Н. Прядезников САССР Киин ситэриилээх комитетын Президиумун чилиэнинэн бастакы уонна иккис ыҥырыылаах кэм устата (1929 сылга диэри) үлэлээбитэ.
Сэттинньигэ Дьокуускайга кэлээт «Холбос» кооперативтарын түмсүүтүн бырабылыанньатын чилиэнинэн талыллар. Республика Госпланын (билиҥҥитэ экономика министерствота) салайааччытынан ананан 1923-24 сс. үлэлиир.
1924 сыл кулун тутарыгар «Салҕалбыл» диэн тыа хаһаайыстыбатын бастакы кредитнэй обществотын бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, кини бу тэрилтэни 1929 сыл олунньутугар диэри салайар. Илья Николаевич «Салҕабылы» салайар кэмигэр соҕурууттан элбэх техническэй тэрил атыылаһыллан, тыа хаһаайыстыбатын производствота сайдарыгар бөдөҥ көмө буолбута, онон кини сахатын сиригэр тыа хаһаайыстыбата түргэнник сайдарыгар сүҥкэн кылааты киллэрбитэ.
1927 сыллаахха, САССР КСК Президиумун чилиэнэ И. Н. Прядезников делегат быһыытынан талыллан, муус устар ыйыгар Москваҕа Сэбиэттэр Бүтүн Российатааҕы XIII-с уонна Бүтүн союзтааҕы IV-с съезтэрин үлэтигэр кыттар.
Илья Николаевич 1927 сыллаахха Бүтүн союзтааҕы IV-с съезд быһаарыытынан ССРС Национальностарын Сэбиэтин уонна Киин ситэриилээх комитетын чилиэннэринэн талыллар. Бу киниэхэ улахан итэҕэл, чиэс уонна бочуот буолбута. Бу туһунан уонна И.Е.Винокуровтыын хайдах айанныыбыта барыта бэйэтэ суруйбут икки блокноттарынан эмиэ туоһуланар
Съезд кэнниттэн дойдутугар быраатын курдук саныыр киһитин, Москваҕа үөрэҕин саҥа түмүктээбит, Нам улууһуттан төрүттээх биир дойдулааҕын И. Е. Винокуровы ССРС соҕуруу өттүгэр дьон-сэргэ хайдах дьаһанан олороллорун көрдөрө таарыччы айаныгар бииргэ илдьэ барбыта. Кини Киев, Одесса, Севастополь, Ялта, Новороссийскай, Сухуми, Батуми, Тифлис, Баку, Сурхана, Махачкала, Астрахань, Сталинград, Саратов, Самара, Уфа уонна Новосибирскай курдук куораттары көрдөрбүтэ.
1928 сыл күһүнүгэр «повстанецтар дьыалаларыгар буруйданан» республика бөдөҥ, кэскиллээх салайааччылара М. К. Аммосов, И. Н. Барахов уонна С. В. Васильев үлэлэриттэн ууратыллан, уон сыл иһинэн төннүбэт быһаарыылаахтык, Москваҕа атын үлэҕэ ыҥырыллыбыттарыттан олус хараастыбыта. Кини бииргэ үлэлэспит уонна баар балаһыанньаны олус чугастык билэр буолан партия киин комитетын Я. Полуян салайааччылаах комиссията сыыһа быһаарыыны оҥорбутун утарса сатаабыта.
1929 сыл олунньутугар «Салҕалбылтан» уурайан Киин ситэриилээх комитет госпланыгар үлэлии киирэр. Анал үөрэҕэ суоҕуттан уонна республика саҥа салалтата М. К. Аммосов уонна кини соратниктарын утарар позациялааҕыттан санаата буолбакка, бэйэтин баҕатынан, муус устарга уурайан Намын улууһугар тахсар.
1930 сыл олунньутугар Нам улууһунааҕы тыа хаһаайыстыбатын кредитнай табаарыстыбатыгар счетоводтыыр. 1931 сыллаахха, балаҕан ыйын 1 күнүгэр үлэлиир табаарыстыбата Сельхозбанк, онтон кэлин Госбанк отделенията буолар.
1935 сыллаахха Госбанк Майатааҕы отделениятыгар быстах кэмҥэ управляющайынан уонна кылаабынай бухгалтерынан ананар. Онтон 1936 сыллаахха эмиэ управляющай уонна кылаабынай бухгалтер дуоһунаһыгар аны Госбанк Намнааҕы отделениятыгар үлэлии ыытыллар.
1938 сыллаахха, «М. К. Аммосовы уонна кини соратниктарын норуот өстөөхтөрө диэн буруйдааһын дьыалаларыгар» хабыллан, кулун тутар 28 күнүгэр НКВД управлениятын Черемнухин диэн үлэһитинэн доппуруостанар, онтон муус устар 18 күнүгэр буруйдаахтар ахсааннарыгар киллэриллэн хаайыыга быраҕыллар. Кинини РСФСР УК 58-1а, 58-2, 58-11 ыст. Сеп түбэһиннэрэн буруйдуу сатыыллар.
1939 сыллаахха Дьокуускай хаайыытыгар, тохсунньу 11 күнүгэр, 7 чаас 30 мүнүүтэҕэ, доппуруос биир да түгэниэр бэйэтин буруйдааҕынан билиммэккэ, кими да буруйга уган биэрбэккэ, кырбанан уонна аччыктаан 56 сааһыгар өлөр.
1939 сыллаахха, тохсунньу 14 күнүгэр буруйа суоҕунан холуобунай дьыалата тохтотуллар.
1957 сыллаахха, муус устар 15 күнүгэр, буруйа суоҕунан, Забайкальскай военнай уокурук военнай прокуратуратын быһаарыытынан реабилитацияланар. ****
2010 сыллаахха, бэс ыйын 2 күнүгэр, М. К. Аммосов аатынан Саха Республикатын государственноһын историятын музейын салайааччыта Кириллин А. В. тэрийиитинэн, Хатырык нэһилиэгин дьаһалтата уонна Нам улууһун общественноһа Илья Николаевич Прядезниковы кэриэстээн, кини аатын үйэтитэр инниттэн төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах үөрүүлээх мунньаҕы М. К. Аммосов аатынан СР государственноһын историятын республикатааҕы музейыгар ыыппыттара. Мунньахха И.Н.Прядезников аймахтара, ол иһигэр Аллараа Бэстээххэ олорор сиэнэ Илья Иннокентьевич кыттыбыта. Хатырык нэһилиэгэр 2010 сыл "Улуу кыайыы 65 уонна И. Н. Прядезников сыла" биллэриллибитэ, И.Н.Прядезников үгүс аймахтара кыттыылаах нэһилиэк юбилейдаах ыһыаҕа ыытыллыбыта. 2011 сыллаахха «Хатырык нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии депутаттарын быһаарыыларынан И. Н. Прядезников аата Остуолба сэлиэнньэтин саҥа уулуссатыгар иҥэриллибитэ. 2017 сыллаахха Нам улууһун салалтата Прядезников И. Н. аатынан улуус таһымнаах муниципальнай премияны олохтообута.
*, ** И.И.Суздалов, М.И.Старостина: «Хатырык нэһилиэгин дьонун төрөдө-ууһа», Дьокуускай: ХИФУ издательствота, 2010 сыл.
*** Наталья Дмитриевна Куличкина диэн кэргэниттэн кыыһа Прядезникова Марина Алексеевна, прокуратура ветерана билигин Нам сэлиэнньэтин Ленин уулуссатыгар олорор.
****Справка от 20.04.1957 г.
Алексеев Е. Е. о Прядезникове Илье Николаевиче
«И. Прядезников, родом из Хатырыкского наслега, беспартийный, но человек очень мудрый, железного характера, зверски замученный НКВД в 1939 г. за то, что называл М. К. Аммосова «сыном народа» и не выдал ни одного человека, …»