Оҕо таҥарата - төрөппүтэ

Оҕо таҥарата-төрөппүтэ диэн этии оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүтүн курдук буолар баҕа санааны иҥэринэн улаатарын биллэрэр.

Кыһыл оҕо баҕата бэрт аҕыйах. Аччыктаатаҕына этин-сиинин аһыырга баҕатын ытаан биллэрэрин ийэтэ аһатан биэрэн тотордоҕуна баҕата ханан, туолан иһэр. Аһаатар, тоттор эрэ утуйан буккураабытынан барар, утуйа сытан улаатар.

Оҕо баҕа санаата хараҕа тугу эмэ таба көрөр буоларын кытта сайдан, кэҥээн барар кыахтанар. Илиитинэн сарбаҥнаан ийэтин ачыкытын ылаары тарбачыһара, өйө-санаата сайдан баҕа санаата улаатан онтун ситиһэ сатыырын биллэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн үтүктэриттэн кинилэр курдук буолар баҕа санаа үөскээн олохсуйар. Ийэтэ кинини көрөн үөрдэҕинэ, үөрэн көрдөрөр, үөрэргэ үөрэнэр, илиитин хамнатан тугу сөбүлээбитин тутан ылаары кыһанар. Көнөтүк олорор буола үөрэнээт даҕаны, түөрт атах буолан барбытынан барар, улахан дьон курдук атаҕар тураары онтон-мантан илиитинэн тардыһан тура сатыыр. Хайа атаҕар турар буолаат аны көнөтүк туттан хаамаары чохчоохойдоон эрчиллиитин саҕалыыр.

Оҕо үтүктэр күүһэ олус улахан. Төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ биир сааһыгар атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо киһи буолууну баһылааһынын саҕаланыыта атаҕар көнөтүк туруутуттан, хаамар буолуутуттан ыла саҕаланар. Көнөтүк туттан сиһэ көнүүтүүттэн «Көнө сүрүннээх» киһи буолар кыахтанар, сүрэ үөскүүр.

Сайдыыны, киһи буолууну аан маҥнай оҕо этэ-сиинэ ситиһэр. Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны улахан киһи курдук көрүҥнээх буола улаатар. Өйө-санаата ситиитэ олус уһун кэми ылар уонна сааһын ситиитигэр биирдэ кыаллыан сөп. «Отох киһи отутугар ситэр» диэн этии, оҕо этэ-сиинэ буолбакка өйө-санаата ситиитин кытта сибээстээх. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх оҕо улаатан, бэйэтин өйө-санаата ситэн, дьэ үөрэнэн, үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһиитэ отутугар тиийэ уһаан хааларын бу этии быһаарар.

Оҕоҕо баҕа санаата олох кыра эрдэҕиттэн үөскүүрүн биир бэлиэтинэн төрөппүттэрин курдук үлэһит дьон улаатан тахсаллара элбэҕэ ааҕыллар. Быраас оҕото быраас, учуутал оҕото учуутал буолар кыахтара олус улахан.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтэҕинэ, суох буоллаҕына ону булууга-талыыга дьулуһар баҕа санаата ордук күүһүрэр. Улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорууга олус күүскэ дьулуһан кырдьык даҕаны толоруон, ситиһиэн сөп.

Дьадаҥы киһи оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан хайдах эрэ дьадаҥыттан босхолонуу, байары ситиһии буолар. Кини кыра эрдэҕиттэн кыаҕа баарынан үлэлии үөрэниини баһылааһына, олоҕун устата бары кыаҕын-күүһүн түмүнэн, мунньунан ити баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа атыттартан лаппа улаатар.

Кини ити баҕа санаатын ситиһиигэ туох баар күүһүн, үлэлии үөрэммитин, билиитин, саҥаны айыытын барытын туһаннаҕына ситиһиэн сөп. Күүстээх баҕа санаалаах киһиэхэ тулуура, дьулуура, өсөһө элбиир, киһи кыайбатын кыайар, ситиһиитин ситиһэр кыахтаныан сөп.

Төрөппүт бэйэтэ, үлэтэ-хамнаһа оҕо баҕа санаата үөскээһинигэр тирэх, үктэл буолар. Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүгэр көмөлөһө, үлэлии үөрэниитэ баҕа санаатын үөскэтэр, олохсутар уонна ону ситиһэригэр кыах биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсорго баҕа санаалаах. Улахан дьон курдук араас хааччахтарга хааттарбакка сылдьыы, киһи кыайбатаҕын кыайыы хас биирдии оҕоҕо баар буолар олус туһалаах баҕа санаалар буолаллар. Арай оҕо бары баҕа санаалара киһи быһыытын аһара барбаттарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума» диэн бобуута хааччахтыыр, сыыһаны-халтыны оҥорорун аҕыйата сатыыр.

Оҕо баҕа санаалара дьиҥнээх олоххо ситиһиллэр кыахтаах уонна сиэри кэспэт, киһи быһыытын таһынан барбатахтарына киһилии баҕа санааларга киирсэллэр. Киһи кыаҕа тиийэн ситиспэт араас элбэх баҕа санаалара, араас аптаах дьон эрэ кыайар быһыылара, көлдьүн баҕа санаалар барылара ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна оҕо санаатын аралдьытан, ыскайдаан буортуну оҥороллор.

Киһиэхэ үчүгэй киһи буолар баҕа санааны таҥара үөрэҕэ иҥэрэр. Киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалбыт оҕо, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр. Киһи быһыылаах буолууга, киһи быһыытыгар үөрэтиллибэтэх, атаахтыы, маанылана сылдьыбыт, «куһаҕан иитиилээх» оҕо куһаҕан быһыылары оҥороро элбэх буолар.

Улаатан иһэр оҕо баҕа санаата элбиир. Ол элбэх баҕа санаатыттан хайаларын эрэ ордук чорботон, куруук ону санаатаҕына, ол санаатын олохсуйбут үгэс оҥостунан таҥараҕа кубулутар.

Оҕо барыта улаата охсон, улахан киһи буола сатыыр баҕа санаата салгыы сайдыытыттан үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата хас биирдии киһиэхэ үөскүүр. Үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата дьоҥҥо барыларыгар таҥара буолбут. Арай хас биирдии омуктар тус-туспа санааларыттан улахан таҥаралар атын атын киһи аатынан ааттаммыттар.

Бары улахан киэҥник тарҕаммыт таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар, үтүктэр, батыһар киһилэрин үчүгэй мөссүөнүн оҥорон, ону таҥара оҥостон үтүктэллэр.

Баҕа санаа киһини хамсатар, үлэлэтэр, тугу эмэ оҥотторор кыахтаах. Киһи баҕа санаатын ситиһээри араас саҥаны айыылары оҥорор, олоҕор уларытыылары, тупсарыылары киллэрэр. Баҕа санаа мунньустубута, үгэс буолбута, таҥыллыбыта таҥараны үөскэтэр.

Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санаа хас биирдии киһиэхэ баар буолуута үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр. Баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии – таҥараны үөскэтэр.

Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо төрөппүтүн сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат. Оҕото кыра эрдэҕинэ төрөппүт оҕотугар – таҥарата буолар.

Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар. Батыһар, үтүктэр киһитэ оҕо таҥаратыгар кубулуйар. Уол оҕо бэйэтин уратытын билинэр кэмиттэн ыла аҕата быһаччы үтүктэр, батыһар киһитигэр, таҥаратыгар кубулуйар.

Оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларын куруук көрөр, истэр, бүөбэйдиир киһитин – ийэтин үтүктэн саҥарарга үөрэнэр. Ханнык тыллары хайдах саҥарары, кими хайдах ааттыыры оҕо ийэтэ быһааран оҕотун үөрэтэр. Саха дьахталлара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ сахалыы саҥара үөрэтэр кыахтара улахан. Омук тыла дьахталлартан ордук улахан тутулуктаах.

Чааскыттан үүтү, кэфири иһэргэ үөрэнии төһө да уустугун, эрэйдээҕин иһин оҕо икки, үс сааһыгар үөрэнэ охсор. Төрөппүтүн, улахан дьону үтүктэ, кинилэр курдук иһэргэ, аһыырга баҕа санаата чааскыттан иһэргэ, ньуосканан таба туттарга үөрэтэр.

Кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрүйэх буола үөрэнэргэ оҕо ийэтэ, аҕата; төрөппүттэрэ үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар, сөбүлүүр, куруук үлэлии сылдьаллара олук, тирэх буолар. Оҕо күн аайы илиилэрин араарбакка үлэлиир төрөппүттэрин үтүктэр күүһэ, кинилэргэ көмөлөһөр санаата, кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэнэргэ үгэстэри үөскэтэрэ үлэһит киһи буола улаатарыгар төрүт буолар.

Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммэтэх оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата киирэн үлэлии үөрэнэрэ олус уустук, эрэйдээх, уһун кэми ылар. Туга эмэ табыллыбатар эрэ бу киһи ити дьарыгын быраҕан кэбиһэр кыахтаах. Кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ соннук үгэстэр үөскээһиннэриттэн үлэлиир-хамсыыр кыаҕа улаатар.

Оҕо улаатан истэҕинэ үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥосторугар үөрэтиини, иитэн, иҥэрэн биэриини, үчүгэй киһи таҥаралаах буолууну, төрөппүттэр бары санааларын ууран ситистэхтэринэ оҕолоро киһилии майгыннанан, быһыыланан, үтүө үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар. (1,20).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.