Олох кырдьыга

Олох кырдьыга көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон олохторугар саһан сылдьар. Сахалар ону былыргыттан билэн оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга иитэллэр.

Кырдьык уонна сымыйа “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэннэр дьон олоххо сыһыаннарын үөскэтэллэр. Олоххо сайдыыны дьон өйө-санаата сайдыытынааҕар, билиитэ-көрүүтэ кэҥиэҕинээҕэр түргэнник ситиһэ сатааһын сымыйалааһыны үөскэтэр. Төһө эрэ кэминэн сымыйалааһын арыллан кырдьык кыайара өс хоһооннорунан этиллэр.

Кырдьык кытаанах, ханна да халбаҥнаппат, хаһан эрэ син-биир тиийэн кэлэрин сахалар билэн “Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат, арыы үрдүгэр уу дагдайбат”, “Кырдьык хаһан да кыайа турар” диэн өс хоһоонорун оҥорор туһаналлар. (1,61). Киһи сыыһа-халты туттунуутун көннөрө, тупсара сатыырынан кырдьык истэргэ кытаанах, сороҕор ыарахан да буолуон сөп.

Олох салгыы баран истэҕинэ көрсүө, сэмэй дьон оҕолорун көрсүө, сэмэй, үлэһит буолууга иитэннэр, үөрэтэннэр үлэһиттэр ахсааннарын элбэтэллэр, кыайа-хото үлэлээн олоҕу тупсараллар, сайыннараллар. Үлэ сэрэхтээх хамсаныылара эрэ киһи этин-сиинин уонна өйүн-санаатын бииргэ холбоон сайыннараллар.

Сыыһа-халты, аһара туттубаттарыттан, сиэри кэспэттэриттэн, быстах быһыыга түбэспэттэриттэн, ыал буолуу үйэлээх үгэстэрин тутуһалларыттан уонна тулуурдара улаханыттан көрсүө, сэмэй дьон ахсааннара эбиллэн иһэр, уһун үйэни ситиһэр кыахтаналлар. Көрсүө, сэмэй, сиэри тутуһар эрэ дьон уһун үйэни ситиһэллэр.

Саха дьоно сайдыахтарын, ахсааннара эбиллэн иһэрин баҕараллар. Омук ахсаанын көрсүө, сэмэй дьон элбэтэллэр. Көрсүө, сэмэй дьон олох ыарахаттарын тулуйалларыттан үлэни-хамнаһы кыайаннар олоҕу, омугу сайыннараллар. (2,72).

Көрсүө, сэмэй, үлэһит дьон омугу сайыннарар, ахсааннарын элбэтэр буоллахтарына, “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн ыҥырыылар дьон ол-бу саҥаны айыыны оҥоро сатыыр, солумсаҕырар санааларын аһара күөртээннэр сыыһа-халты туттунууларын, сиэри таһынан барыыларын элбэтэллэр. “Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этиилэр дьону сымыйанан этэн албыннааһын буолаллар. (3,11).

“Айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн ыҥырыылар улаатан иһэр оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстаабаттар, ол-бу, буолар-буолбат айыыны оҥоро сатаан сыыһа-халты туттуналларын үксэтэллэр, быстах быһыыга киирэн биэриилэрин, арыгыга, наркотикка ылларыыларын, айыы буола сатаан эдэр олохторун кылгатыыларын, бэйэлэригэр тиийиниилэрин элбэтэллэр. (4,42).

Олох салгыы баран истэҕинэ “айыы үчүгэй”, “айыы буолуҥ” диэн этээччилэр биир эмэ оҕолорун киһи быһыылаах буолууга кыайан ииппэккэлэр эдэр эрдэхтэринэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээн ахсааннара аҕыйаан, симэлийэн бараллар.

Үөрэх министерствота элбэх сыыһалардаах “айыы үөрэҕин” тутуһан оҕолор сыыһа-халты туттунууларын үксэтэр, төрөппүттэр баар-суох оҕолорун киһи быһыытын аһара барыылары оҥороллоругар үтүрүйэр, быстах быһыыга киирэн биэрэллэрин элбэтэр.

Саха сирин правительствота “айыы үчүгэй” диэн сыыһа санааҕа оҕустаран араас саҥаны айыылары киллэрэ сатаан элбэх буортуну оҥоруохтарын сөптөөх химическэй заводтары, аһара улахан сибиинньэ иитэр комплексы туттара сатыыр.

Олоххо кырдьыгы булан ылыы уустук. Төрөппүттэр оҕолорун харыстыыр санаалара күүһүрдэҕинэ олох кырдьыгын булаллар. Бу Саха сиригэр үөскээбит өй-санаа халыйыыта көннөҕүнэ эрэ сайдыы, үлэ-хамнас тупсуута саҕаланар.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – 112 с.

2. Каженкин И.И. Үлэ-олох үөрэҕэ. – Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. -100 с.

3. Каженкин И.И. “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума”. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 152 с.

4. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. – Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. – 92 с.