Ойуу сабыдыала

Ойуу сабыдыала диэн киһи хараҕынан көрөрө өйүгэр-санаатыгар дьайыыта ааттанар.

Киһи үгүс билиини хараҕынан көрөн ылынар. Yгүстүк биир ойууну көрдөххө, бу ойуу сүрүн көстүүтэ киһи өйүгэр-санаатыгар хатанан хаалан бэйэтигэр сөптөөх сабыдыалы оҥорор. Бу ойуу сүрүн көстүүтүттэн киһиэхэ соннук санаалар үөскээн, үгэс буолан олохсуйаллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан мас мастаан, от оттоон сүөһү ииттэн олохторун оҥостоллоро. Уһун үйэлэр тухары кылгас эбэтэр уһун уктаах икки салаалаах атырдьахтарынан элбэх оту кэбиһэллэрэ. Күүстээх үлэ кэмигэр атырдьах салаата ыыра баран алдьанара, арахсара тус-туспа барыыны илэ көрдөрөрө, олуһун хомоторо.

«Атырдьах маһыныы арахсыы» диэн саха дьоно букатыннаахтык арахсыыны, тэйсиини, өйдөспөт буолууну ааттыыллар. Кэргэнниилэр атырдьах маһыныы араҕыстахтарына тус-туспа бараллар, ыал ыһыллар, үрэллэр. Айдаан-куйдаан. Оннук араллаантан туох да үчүгэй кэлбэт.

Атырдьах салаалара биир төрүттэн арахсан тахсан тус-туспа хайысханы көрдөрө сылдьаллара арахсыы, тэйсии, өйдөспөт буолуу кэлэн иһэрин бэлиэтиир көстүү буолан саха дьонун өйдөрүгэр-санааларыгар былыр-былыргыттан үгэс буолан иҥмит.

Бу көстүү былыр-былыргыттан үгэс буолбутун түүлгэ атырдьаҕы көрдөххө арахсыы, тэйсии тиийэн кэлэрэ биллэрэр. Yс салаалаах атырдьах көстүүтэ үс аҥы барыыны билгэлиир, оннук суолу түстүүр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ саха дьонугар соҥнуу сатыыр үгүс сыыһалардаах «айыыларын үөрэҕэр» үс салаалаах атырдьах бэлиэни ымыы оҥостон тутталлара омукка эйэлээх, түмсүүлээх буолар баҕа санааны үөскэтиигэ сөп түбэспэт, арай ыһыллыыга, арахсыыга, тус-туспа барыыга тириэрдиэн сөп.

Бу олус куһаҕан ойуу. Арахсыыга, үрэллиигэ, ыһыллыыга тириэрдэр ойууну саха дьонугар Тэрис уонна аһара нууччатымсыйбыт тыл үөрэхтээхтэрэ соҥнуу сатыыллар. Саха омугу арахсыыга, үрэллиигэ, эйэтэ суох буолууга тириэрдиэн сөптөөх үс салаалаах атырдьах курдук ойууну Тэрис сүүһүгэр кэтэ сылдьыбыта. Бу кэтэ сылдьар ойуутуттан Тэрис туох сыаллааҕа, тугу ситиһэ сатыыра илэ көстөрүн таба өйдөөн, бу дьон сыыһаларыгар элбэх ахсааннаах үлэһиттэр киирэн биэрбэттэр. Маннык көстөн турар үрэйиигэ, ыһыыга, албыҥҥа киирэн биэрбэттэрэ буоллар сахалар түмсүүлээх, эйэлээх буолуулара күүһүрүө, биир санааланыа этилэр.

Үс салаалаах атырдьах ойуулаах гербэлээх Украина республиката биир тылы булунан, үрэллибэккэ, уһуннук эйэлээхтик олороро саарбах. Арахсаллара, ыһыллаллара чугаһаан иһэр курдук. 2011 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр Львов куоракка буолбут хамсааһыннар уонна 2013 сыллаахха сэттинньигэ саҕаламмыт майдан итини дакаастыыллар. Арахсыы өссө дириҥээн иһиитин кыра республикалар үөскээһиннэрэ уонна арахса сатааһыннара биллэрэр.

Ханнык баҕарар ойуу кистэлэҥ өйдөбүллээх, ол аата киһиэхэ ханнык эрэ ис санаалары үөскэтэр. Холобур, эр киһиэхэ сыһыаннаах ойуу өрө тахсар хайысхалаах буоллаҕына, эр киһи күүһэ-кыаҕа эбиллэр, онтон таҥнары түһэр, намылыйар ойуу эр киһини мөлтөтөр, кыаҕын кыччатар. «Умса барыы, таҥнары түһүү» мөлтөөһүн, эстии-быстыы бэлиэлэрэ буолаллар.

Yөһээ, өрө тахсан холбоһор ойуу түмсүүнү, холбоһууну, биир санааланыыны, эйэлээх буолууну бэлиэтиир көстүү. Бу көстүүгэ дьон оҥорбут араас көрүҥнээх пирамидаларын кырыылара, уһуктара, үс муннуктар оройдоро, үрдүк хайалар чыпчааллара киирсэллэр. Бу дьон бары сөбүлүүр, күүс-уох ылынар, түмсүүлээх буолар сүдү көстүүлэрэ буолаллар.

Хайалаах дойдулар олохтоохторо түмсүүлээх буолуулара хайа чыпчаалларын үөһээ, халлааҥҥа тахсан холбоһор көстүүлэрэ кинилэри ыҥырарыттан, угуйарыттан ордук күүһүрэр.

Сахалар билигин сайдан иһэллэр, түмсүүлээх, эйэлээх, биир санаалаах буолуохтарын баҕараллар. Сахалары ыҥырар, угуйар бэлиэ эмиэ түмсүүгэ, харыстаныыга ыҥырар буолуохтаах. Оннук ымыы бэлиэ биһиэхэ былыр-былыргыттан баар, маҕан төгүрүк Күн ойуута. Айылҕа тутаах тутулуга Күн буоларынан, төгүрүк ойуу, Күн ойуута сахаларга сүрүн бэлиэ буолбут.

Күн сардаҥалара сараадыччы тыктахтарына түөрт салаалаах кириэһи үөскэтэллэр. Ол бэлиэ тэҥ, кэтирээн тахсан иһэр салаалардаах ортотугар төгүрүк күннээх кириэс буолар.

Күн туһунан өйдөбүллэрин түүр омуктар ымыы бэлиэ оҥостон бары бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар эбиттэр. Бу ымыылара түөрт тэҥ, кэтирээн тахсан иһэр салаалардаах, ортотугар төгүрүктээх кириэс буолара. Түүр омуктар маннык кириэстээхтэрин былыргы историяны үөрэтээччилэр уруккуттан элбэхтик суруйаллар, ол курдук Г.В.Ксенофонтов «Шаманизм. Избранные труды.» диэн үлэтигэр маннык кириэс туһунан бу курдук суруйар: «Равноконечный крест, по данным самобытного орнаментального искусства якутов и их бытовых суеверий, является символом солнечного света и летнего творческого тепла, а также графическим изображением древнего степного бога солнца Сах». (1,120). Кириэс харыстаныы уонна быыһаныы бэлиэтэ. Былыргы сахаларга «Кэриэстэтэр» диэн өйдөбүл баар эбит. Бу өйдөбүл үөскээһинигэр араас ыарыылартан көмүскэнээри дьон сүүстэригэр кириэс оҥостуналлара олук буолбут. (1,109).

Былыргы түүрдэр былаахтара кириэс ойуулаахтар. Кэрэй улууһун эмэгэтэ тэҥ салаалардаах кириэс эбит. Аатырбыт Аттила былааҕа улахан кириэстээх. Түүрдэр өбүгэлэрэ бэйэлэрин «Кириэстээхтэр» диэн ааттаналлар этэ диэн Мурад Аджи суруйар. (2,138,217).

Биһиги эрабыт иннинэ 5-3 үйэлэргэ Алтай хайаларыттан көстүбүт малларга тэҥ салаалардаах «Бараан муоһун» курдук кириэстэр элбэхтик ойууламмыт эбиттэр. Итинник кириэстэри бары түүр омуктара билигин даҕаны элбэхтик ойуу-бичик оҥостон туһаналлара биллэр. (3,17).

Кириэс дьиҥнээх, бастакы суолтатынан, Күнү таҥара оҥостор уонна сүгүрүйэр түүр омуктар төрүттэрэ сахалар аналлаах ымыы бэлиэлэрэ буолар. Бу кириэс ортотугар баар томтоҕор төгүрүгэ Күнү бэйэтин, онтон кэҥээн тахсан иһэр кылгас түөрт салаалара, Күн сардаҥаларын олус чуолкайдык көрдөрөллөрө быһаарыллар.

Сахалар Күнү таҥара оҥостон сүгүрүйэллэр, ол иһин бу кириэс ымыы бэлиэлэрин хаттаан ылынан, былыргы аар-саарга аатырбыт улуу өбүгэлэрбит курдук араас суол олох ыарахаттарыттан көмүскүүр уонна араҥаччылыыр бэлиэ оҥостуо этилэр.

Маннык аналлаах ымыы бэлиэ аҕыйах ахсааннаах кыра омук дьонун улахан омуктар быыстарыгар симэлийэн сүтэн хаалыыттан улаханнык көмүскүүр. Ттуспа омук буолары билинэн саҥалыы сайдыы суолугар киирэргэ былыргы улуу төрүттэрбит сүгүрүйбүт аламай маҥан Күн таҥаралара хайаан даҕаны көмөлөһөр. (4,7).

Туһаныллыбыт литература

1. Г.В.Ксенофонтов. Шаманизм. Избранные труды. (Публикации 1928 -1929 гг.) Якутск: Творческо-производственная фирма “Север-Юг”, 1992. - 318 с.

2. Аджи Мурад. Европа, тюрки, Великая степь. - Москва: Мысль, 1998.- 334 с.

3. А.И.Гоголев. Якуты. (Проблемы этногенеза и формирования культуры). Якутск: Изд-во ЯГУ, 1993,- 200 с.

4. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 14.09.2011.