Неологизм

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Навигацияҕа көс Көрдөбүлгэ көс

Неологизм – (былыргы грек тылыттан «саҥа тыл») соторутааҕыта тылга киирбит тыл, тыл суолтата, тыл кэккэтэ. Ону тэҥэ, туохха эмэ туттуллан баран бүттүүн тылга киирэ илик лексемалар ааттаналлар.

Сыл аайы уонча тыһыынча саҥа тыл киирэр. Улахан аҥара өр буолбат, сүтэр, симэлийэр. Саҥа тыл бүттүүн тылга киирдэ да саҥа тыл буолара уурайар. Онон саҥа тылларга холобур булар дэбигис кыаллыбат. Холобур, көөнньөрбө, комбикорм диэн саха тылыгар соторутааҕы тыллар, ол гынан баран саҥа тыллар диир табыллыбат.Саха тыла – ийэ тыл. – Дьокуускай : НиСПО РС(Я), 1999. Саха тыла.ру

Тылга саҥа тыл үөскээһинэ хаһан да тохтообот. Ол гынан баран саха тылын кэлиҥҥи устуоруйатыгар саҥа тыллар үөскээһиннэрэ ордук күүһүрбүт үс бэлиэ кэмин ыйыахха сөп.

Бастакытынан, XVII үйэ 30-с сылларыттан саҕаламмыт нууччалары кытта сыһыан олохтонуута. Бу кэмҥэ сахаҕа нуучча култууратын сабыдыалын көрдөрөр хаһаайыстыбаҕа, аска-таҥаска, эргиэҥҥэ, христианскай итэҕэлгэ уо.д.а. сыһыаннаах, холобур, ампаар, сарай, чаанньык, буолускай, саахар, курупааскы, ырбаахы, халадаай, кумааһынай, мөһүүрэ, оҕуруот, оруос, хортуоппуй, алтаар, мэлииппэ, чүмэчи, кумааҕы, дууһа курдук балай да үгүс нууччаттан сахатыйан киирбит тыллар саха бүттүүн тылыгар тарҕаммыттара. 

Иккиһинэн, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин кэнниттэн 20-30-с сылларга саҥа уопсастыбаннай тутул олоҕуруутугар уонна сахалыы сурук оҥоһуллан саха тылынан бэчээт, үөрэх тэнийэн барыытыгар саха тылын лиэксикэтэ саҥа тылларынан хаһааҥҥытааҕар да күүскэ эбиллибитэ. Бу кэм ураты бэлиэтинэн совет, революция, ревком, ячейка, буржуазия, кылаассабай, коммуна, социализм, съезд, пленум, конституция, артыал, колхоз, барабылыанньа, стахановец курдук уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй ис хоһоонноох тыллар уонна физика, химия. математика, география, история, философия, электричество, ток, вещество, эттик, өлүү, ыйааһын, суурадаһын, үөскэх курдук наука, техника терминнэрэ саха тылыгар аан бастаан киэҥник үөдүйбүттэрэ буолар. Ити араҥалары кытта тэҥҥэ 20-30-с сылларга атын эйгэлэргэ сыһыаннаах үгүс тыллар эмиэ үөскээбиттэрэ (холобурга телефон, телеграмма, радио, трактор, аэроплан, малатыылка, сиэйэлкэ, ааҕар балаҕан, училище, театр, артист курдук тыллары ыйыахха сөп).[1]

20-30-c сылларга, сахаҕа сурук үөдүйэн литирэтиирнэй тыл төрүттэммит буолан, саҥа тыллар үөскээһиннэрэ сурук тылынан сүрүннэнэн барбыта. Ол инники кэмнэргэ тэҥнээтэххэ улахан уларыйыы этэ. Быстах түгэни ыллахха, сурук тыла (литирэтиирнэй тыл) нууччаттан киирэр тыллары толору сахатыппакка ылыныыта саҕаламмыта. Ол да буоллар бу кэмҥэ саҥа тыллары үөскэтии аҥардас нуучча тылыттан ылыныынан эрэ барбатаҕа, саха тылын бэйэтин ис кыаҕын туһанарга сорунуу толору утума да суох буолара эмиэ баара. Холобур, ити кэмҥэ оттук, уматык, сабардам, кыамта, ат кууһэ, сөҥүү, уоҕурдуу, кэрбээччи курдук үгүс табыгастаах саҥа тыллар булуллубуттара.[2]

Үһүс кэм – саха тылын сылабаарнай састааба саҥа тылларынан кэҥээһинин кэлиҥҥи кэмэ. Бу кэм билим-техническэй өрөбөлүүссүйэ сайдыытынан сибээстээн саха тылыгар нуучча тылыттан билим, тиэхиникэ үгүс саҥа тиэрминнэрэ киирэллэринэн ордук бэлиэ. Оҕурдук 50-с сыллар бүтүүлэриттэн ыла, холобура, космонавт, автоматика, телевидение, ядернай, лазер, кибернетика, генетика, электроннай, полупроводник, ЭВМ, информатика, биоэнергетика, видеотехника, компьютер, экология курдук тыллар туттуллуулара кэҥээн иһэр. Итини кытары сэргэ билиҥҥи кэмҥэ, уопсастыбаннай олох уларыйан, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй суолталаах уонна аныгы ырыынак эйгэтигэр сыһыаннаах эмиэ үгүс саҥа тыллар үөскүү тураллар.[3]

Неология –  саҥа тыллары (неологизмнары) үөрэтэр билим.

Саҥа тыллар хайдах үөскээбиттэринэн икки бөлөххө хайдаллар:

·     уопсай тыллар (саҥа үөскээбит тыллар, атын тылтан ылыллыбыт саҥа тыллар);

·     киһи айбыт тыла.

Туох сыаллаах айыллыбыттарынан маннык бөлөхтөргө арахсаллар:

·     урут суох тэрили, эттиги, малы-салы, көстүүнү, өйдөбүлү бэлиэтииргэ: холобур, электростанция, космонавт, лавсан, программирование, нэп;

·     Саҥа айыллыбыт анал ааттар. Холобур, Кодак;

·     Быдан чопчутук уонна хомоҕойдук ойуулаары;

·     Тыл уус-уран этигэнин ситиһээри.

Саҥа тыл үөскүүр ньымалара:

·       Тылы үөскэтэр анал сыһыарыыларынан: хамсааһын (хамсаа + ааһын), сабардам (сабардаа + м), тэҥнэбил (тэҥнээ + бил), тэилтэ (тэрий + тэ);

·       Тыллар силлиһиилэринэн: бүгүн (бу + күн), сарсыарда (сарсын + эрдэ), түҥкэтэх (түҥ + кэтэх), эдэрсин (эдэр + син), улахан (улуу + ахан);

·       Тыллар пааралаһыыларынан: күн-дьыл, олох-дьаһах, үөн-көйүүр, ас-үөл;

·       Тардыы сыһыарыытынан: киириитэ (киирии + тэ), иһинээҕитэ (иһинээҕи + тэ);

·       Тыллар ситимнэһиилэринэн (холбуу уонна сомоҕо тыллар үөскүүллэр): баҕа батаһа, таас бас, хаар чыычааҕа (холбуу тыллар); харах баайыыта, алын сыҥаах, буут биэр, кутуйах иинин кэҥэт (сомоҕо тыллар);

·       Атын тыллартан (ордук нуучча тылыттан) саҥа тыллары ылыныынан: килиэп, кинигэ, биэлсэр, радио, партия, культура, космонавт, атомнай;

·       Литирэтиирнэй тылга олохтоох түөлбэ, саҥа тыл киириитинэн: уучах, ыстаада, паас, бэриэтчит, тарыыр.

Саҥа тыл саҥа  үөскээһинин субурҕатын сорҕото буолар. Бүттүүн  тылга олохсуйда да “саҥа” диэнэ уурайар, сүрүн тыл саппааһын тыла буолар.

Тус ааптарыскай тыл (индивидуально-авторскай неологизмнар)

Уопсай саҥа тыллартан ураты өссө анал уус-уран сыаллаах айыллар ааптарыскай (индивидуальнай, индивидуально-стилистическэй) саҥа тыллар баар буолаллар. Бу тыллар кэнтиэкистэн тахсыбаттар, киэҥник тарҕамматтар уонна, быраабыла быһыытынан, бэйэ истиил бас билиитинэн хаалаллар, онон кинилэр сонун, ураты өрүттэрэ бүтүн буолар. Ол эрэн сорох ардыгар ааптарыскай саҥа тыллар тылга киирэллэр уонна тыл баайын хаҥаталлар.

М.В. Ломоносов улуу нуучча тылын маннык тылларынан байыппыта: атмосфера, вещество, градусник, преломление, равновесие, диаметр, квадрат, минус, горизонт уонна горизонтальный, кислота, квасцы, зажигательное (стекло), негашеная (известь), огнедышащие (горы), удельный (вес).

Н.М. Карамзин промышленность, трогательный, занимательный диэн тыллары киллэрбитэ; М.Е. Салтыков-Щедрин - головотяп, головотяпство, благоглупость; Ф.М. Достоевскай - стушеваться, лимонничать; И. Северянин – самолет (аэроплан), бездарь; В. Хлебников – летчик, изнеможденный, смехач; онтон К.Чуковскай канцелярист диэн тылы киллэрбитэ.

Саҥа тыллары (неологизмнары) наардааһын:

·     Бэйэтиичэскэй саҥа тыл

·     Физиологическай саҥа тыл – үксүгэр 5 саастарын туола илик оҕолор саҥаларыгар үөскүүр

·     Патологическай саҥа тыл – саҥарар саҥа патологиятын сибикитэ

Нуучча лексикографическай угэһигэр саҥа тыллар анал тылдьыкка тиһиллэллэр. Олортон саамай биллиилээхтэрэ –  Н.З. Котелова уонна Ю.С. Сорокин (Л., 1973, 1984), уонна Е.А. Левашов (СПб, 1997) эрэдээксийэлэринэн тахсыбыт пресса уонна XX үйэ иккис аҥарынааҕы литэрэтиирэ матырыйаалларыттан тиһиллэн оҥоһуллубут «Новые слова и значения» диэн тылдьыт-ыйынньык; Г.Н. Скляревская (СПб, 1998) эрэдээксийэтинэн  «Толковый словарь русского языка конца ХХ века»;   В.И. Максимов (СПб, 1992) эрэдээксийэтинэн  «Словарь перестройки» уонна «Новое в русской лексике» диэн хас да сиэрийэ,  1977 сылтан 1996 сылга диэри  «Словарные материалы» диэн кинигэлэр тахсыбыттара. Маны тэҥэ ааптарыскай саҥа тыллар тылдьыттара суруллар, холобур: Н.Н. Перцова «Словарь неологизмов Велимира Хлебникова» (Вена – Москва, 1995) диэн тылдьыты таһаарбыта.[4]

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. Афанасьев П.С. Саха билиҥҥи тыла. Лексикология. – Дьокуускай: Саха государственнай ун-тын изд-та, 1996.
  2. Интэриниэт ситимэ. Google. Нууччалыы бикипиэдьийэ. Петрова Т.И. Краткий русско-якутский словарь = Нууччалыы-сахалыы тылдьыт: учебный словарь. – Якутск: Бичик, 2008. Петрова Т.И., Васильева А.А., Семенова С.С., Ушницкая А.И. Саха тыла. – Дьокуускай: ХИФУ Издательскай дьиэтэ, 2002.
  3. Гаревой Габ «Русский язык, XXI век: новые заимствованные слова»
  4. Антонов Н.К. Саха тылын лексиката. – Дьокуускай, 1984.