Мусават

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
"Мусават" баартыйа былааҕа. Күөх өҥ түүр бэлиэтэ буолар
Мамед Эмин Расулзаде
Фатали-хан Хойскай
Азербайдьаан парламенын харабыллара Гяндьаҕа параакка. 1919 сыл

"Мусават" (азерб. Müsavat  — араабтыы مساواة "тэҥ буолуу" диэн тылтан) диэн ааттаах Азербайдьааҥҥа икки баарыйа биллэр.

ХХ-с үйэ саҕаланыыта[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

1911 сыллаахха Баку куоракка "Мусульман демократик Мусават баартыйата" ("Тэҥ буолуу") тэриллибитэ. Бу баарыйа төрүттээччилэрэ М. Расулзаде, Г. Шарифзаде, А. Кязимзаде уонна да атыттар буолаллар. Бу баартыйаҕа урукку Гуммет диэн социал баартыйа дьоно киирбиттэрэ. Бастакы аан дойду сэриитин кэмигэр "Мусават" баартыйа дьоно "Ачығ сөз" ("Аһаҕас тыл") хаһыат көмөтүнэн Осман империятын кытта сэриини "кыайыылаах тиһэҕэр" тириэрдэргэ ыҥыраллара[1]. Ол эрээри Расулзаде бэйэтин түүр киһи быһыытынан сананара («Биһиги — тылбытынан, омукпутунан түүрдэрбит»)[2]. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ буолуор диэри "Мусават" баартыйа Азербайдьаан көҥүл буоларын туһунан санаалары эппэт этэ.

"Мусават" баартыйа үс принциптэрэ: түркизм (тыл), исламизм (итэҕэл) уонна европейство (сайдыы, аныгылыы буолуу). Бу идея Азербайдьаан былааҕын өҥнөрүгэр көстөр (күөх – түүр, от күөх – ислам, кыһыл – Европа)[3].

1917 сыллаахха буолбут Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн "Мусават" баартыйа Азербайдьааҥҥа былааска кэлбитэ. "Мусават" Арассыыйа демократик өрөспүүбүлүкэ буоларын уонна Азербайдьаан ол өрөспүүбүлэкэ автономияланарын туруосубута. 1917 сыл бэс ыйыгар "Мусават" баартыйа "Түүр федералистарын баартыйатын" кытта холбоспүта уонна "Түүр демократик федералисттар-мусавиттар баартыйалара" диэн ааттаммыта.

1917 сыл алтынньы ыйын бүтүүтүгэр Баку куоракка холбоһуктаах баартыйа бастакы мунньаҕа буолбута.

Баартыйа салайааччытынан Эмин Расулзаде талыллыбыта.

1918 сыл муус устар 22 күнүгэр Тбилисигэ Закавказ демократик социал өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ, онтон муус устар 26 күнүгэр А.И. Чхенкели салайааччылаах саҥа өрөспүүбүлүкэ салалтата тэриллибитэ. Онно "Мусават" баартыйаттан биэс киһи кыттыбыта.

Ыам ыйын 27 күнүгэр Закавказ сеймин мусульман бөлөҕө Азербайдьаан туспа дойду буоларын биллэрбитэ уонна Азербайдьаан омук сүбэтин тэрийбитэ[4]. Азербайдьаан омук сүбэтин М. Э. Расулзаде салайбыта[5]. 1918 сыл балаҕан ыйын 15 күнүгэр турок сэриитэ Бакуга киирбитэ уонна Азербайдьааҥҥа "Мусават" баартыйа былааһын олохтообута. 1918 сыл сэтинньи 17 күнүгэр турок сэриитэ Азербайдьаантан тахсыбыта.

1920 сыл муус устарыгар Азербайдьааҥҥа Сэбиэскэй былаас олохтоммута. Бу кэннэ "Мусават" баартыйа кистэлэҥ үлэҕэ көспүтэ уонна Сэбиэскэй былааһы утары өрө туруулары бэлэмнээн саҕалаабыта. 1926–1927 сылларга үгүс мусаваттар тутуллубуттара уонна ытыллыбыттара. Ол кэннэ "Мусават" баартыйа дьоно сүрүннээн тас дойдуларга олорбуттара.

Билиҥҥи баартыйа[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Урукку "Мусават" баартыйа сыдьаана билиҥҥи Мусават баартыйа буолар (Müsavat Partiyası). Бу баартыйа 1980-с сыллар бүтүүлэригэр уонна 1990-с сыллар саҕаланыыларыгар Азербайдьаан омук фронун оннугар үөскээбитэ. Баартыйа салайааччыта Иса Гамбар буолар.

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. ↑ [1] Свет и тени партии «Мусават»]
  2. ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ПЕЧАТЬ НАКАНУНЕ И В ГОДЫ ПЕРВОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ
  3. ↑ ЗНАЧЕНИЕ ТРЕХЦВЕТНОГО ЗНАМЕНИ
  4. ↑ Азербайджанская Народная Республика (Азербайджан Халг Джумхуриййети) — первая парламентская республика на Востоке (май 1918 г. — апрель 1920 г.)(суох сигэ — история). Тургутулунна 23 Ыам ыйын 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 23 Ыам ыйын 2011.
  5. ↑ Протоколы заседаний мусульманских фракций Закавказского Сейма и Азербайджанского Национального Совета 1918 г. — Баку, 2006, стр. 117—119

Кинигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  • Гуссейнов М. Д., Тюркская демократическая партия федералистов «Мусават» в прошлом и настоящем, в. 1, Тифлис, 1927.
  • Раевский А., Партия «Мусават» и ее контрреволюционная работа, Баку, 1927.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Мусават&oldid=370035»