Михаил Дьячковскай-Тыытыйбах

Өрөбөлүүссүйэ иннинэ сахаттан улахан үөрэхтээх бэрт ахсааннаах. Биһиги нэһилиэккэ оннук баара биллибэт. Көннөрү ааҕар-суруйар дьон бааллара эбитэ буолуо. Арыый бэлиэ уонна үөрэхтээх, билиигэ-көрүүгэ тардыылаах киһинэн Тыытыйбаҕы – Дьячковскай Михаил Афанасьевиһи ааттыахха сөп.

Тыытыйбах Сутуруолаах таһыгар Хомустаах диэн быыкаайык чоҥолох алааска үөскээбит-улааппыт. Кини тор курдук бытыктаах, бэйэтэ-бэйэтигэр сөп курдук быһыылаах-таһаалаах, үрдүк соҕус уҥуохтааҕа. Кыһыл көмүс дуйдаах оправалаах ачыкытын куруук кэтэ сылдьар, хайдах эрэ тыыбырҕаан саҥарар киһи этэ. Таһыттан көрдөххө таҥастыын-саптыын, аҥаар өттүгэр кэлтэччи тарааммыт кылгас баттахтыын сүрдээх интэлигиэн көрүҥнээҕэ. Арыый үөрэхтээх диэбит дьонун ортотугар киирдэҕинэ, үөрэх, бэлиитикэ, аан дойду балаһыанньатын боппуруостарыгар наар нууччалыы саҥаран кэпсэтэрэ. Оттон саха оҕонньотторун-эмээхситтэрин кытта сырыттаҕына, биир да нууччалыы тылы кыбыппакка, уу сахалыы тылынан уустаан-ураннаан сэлэһэр идэлээҕэ. Кини хаһан да оскуолаҕа үөрэммэтэх, наар сыылынай нууччаларга, дьиэҕэ үөрэммит. Ккэлин бэйэтэ ааҕар-суруйар буолан баран, ханнык да учууталга, оскуолаҕа наадыйбакка, бэйэтэ дьаныһан туран үөрэнэн сайдыбыт, билим сорох салааларын кытта билсибит.

Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буоларын кытары Сэбиэскэй былаас олохтонуутугар биир бастакынан үлэлэспит, Ойуунускай үчүгэйдик билэр киһитэ эбит. Чурапчы, Амма оройуоннарынан ремвкомунан, ОГПУ боломуочунайынан, Чурапчы бастакы норуодунай судьуйатынан үлэлии сылдьыбыт. Онно буолбут 10 улуус дьадаҥыларын мунньаҕар кыттыбыт. Ленин тэлэгирээмэтин, кини идиэйэтин, ис хоһоонун Болугурга мунньах ыҥыран иһитиннэрбит. Аммаҕа райсэбиэт бэрэссэдээтэлинэн балачча уһуннук үлэлээбитэ. Үлэтинээҕэр кинигэни ааҕыыга, билиитин үрдэтиниигэ ордук суолта биэрэр буолан, сорох сиргэ уһуннук үлэлээбэт түбэлтэлэрдээх эбит. Хаар Балаҕаҥҥа олорон ампаарыгар, балаҕаныгар түүннэри-күнүстэри сытан эрэ быыһа суох наар ааҕан тахсара дииллэрэ. Улахан баай бибилэтиэкэни мунньуммут. Онтун ааҕа-ааҕа ыаллары кэрийэ сылдьан наар кэлэр кэскил туһунан дьоҥҥо, эмээхситтэргэ-оҕонньотторго кэпсиирэ: “Сиригитин оҕуһунан, суханан тириэххит суоҕа, тыраахтар диэн сэп кэлиэҕэ, ол тиэрэн биэриэҕэ. Бурдуккутун сиэрпэнэн, болооччунан сынньан эрэйдэниэххит суоҕа, барытын хамбаайын диэн диэн сэп кэлэн быһыаҕа, астыаҕа. Үүккүтүн оҥкучахха уган астытан, сүөгэйдээн, иирдэн арыы оҥорон сордонуоххут суоҕа. Итилэри барытын сэппэрээтэр диэн тэрил ытыйан, сүөгэй оҥорон таһаарыаҕа, массыына арыы оҥоруоҕа.

Москуба саҥатын манна дьиэҕитигэр олорон истэр араадьыйа диэн тэрил кэлиэҕэ. Москубаны кытары бу балаҕаҥҥытыттан төлөпүөнүнэн кэпсэтэ олоруоххут. Өрөбүл күн онно баран дьаарбайан кэлиэххит, оннук түргэнник сылдьыаххыт”, — диэн кэпсиирин кэнникинэн итэҕэйбэт, интэриэһиргээбэт буолан барбыттар, “ити Тыытыйбах баҕайы наһаа суругу ааҕан, өйө хамсаабыт, иирбит, айаҕар туох көтөн түһэр да, саҥарарын эрэ билэр” диэн кэлэйэр буолбуттар.

Олус уһуннук аахтаҕына хараҕын сынньатаары туран төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, аахпыт матырыйаалын ырытан, бэйэ-бэйэтин кытта мөккүһэн турара. Хайҕаабыт ааптарын айымньытын, кинигэтин эбэтэр ыстатыйатын олус сыаналыыра, сөҕөрө-махтайара, барахсантан, өйдөөхтөн атынынан ааттаабат буолара. Оттон сорох ааптартан кэлэйэн сиргэ силлиирэ, үөҕэрэ-мөҕөрө, акаарыттан атыннынынан ааттаабата. Бу тухары собус-соҕотоҕун бэйэм-бэйэбин эрэ кытта мөккүһэ, үөхсэ сылдьабын дии санаабат, икки киһи тэбис-тэҥҥэ этиһэн силиктэһэн эрэллэрин курдук, сиилээн-сэмэлээн турар дьикти дьибилгэттээх киһи этэ. Оччону көрө-истэ сылдьар оҕонньоттор-эмээхситтэр, аанньаҕа этиэхтэрэ дуо: “Тыытыйбах баҕайы бүгүн эмиэ өйө хамсаабыт, ииримтийбит”, — диэн?

Кини ордук чорботон Плеханов, Емельян Ярославскай, Ленин үлэлэрин аахпыт, үөрэппит киһи. Плеханобы уһулуччу өрө тутара, үҥэр таҥара кэриэтэ, кини үөрэҕэр сүгүрүйэрэ. Политэкономияны үөрэппит, аан дойду балаһыанньатын, бэлиитикэни, ханнык судаарыстыба хайдах олорорун, сирин-дойдутун, үөрэҕин, дьонун сайдыытын биэс тарбаҕын курдук билэрэ. Арыый үөрэхтээх диэбит киһитин көрүстэ эрэ, өһө тэстэн туран кэпсэтэрэ, тургутуһар ыйытыылары биэртэлээн билиитин-көрүүтүн таһымын бэрэбиэркэлииирэ. Сыыһа-халты, мөлтөхтүк хоруйдастаҕына, үөрэҕэ суох, өйө-санаата кыараҕас, уопсай таһыма намыһах диирэ, оттон билбэтэҕинэ, кэпсэтэ да барбата үһү. Куорат ыалларыгар сырыттаҕына, сэминээрийэҕэ, кэлин учуутал техникумугар үөрэнэр оҕолор кэниспиэктэрин, ааҕар кинигэлэрин билсэн баран, “бу хас сыл үөрэннэххитинэ сатаан саҥарар, суруйар дьон буолаҕыт?” – диирэ үһү. Оттон ыйыттахтарына, “киһи эрэ барыта сатаан саҥарар, кэпсэтэр буолбат. Үгүстэр дьиэ эргиннээҕинэн, иирбэни-таарбаны эрэ кэпсэтэллэр. Бэлиитикэ, билим, тылынан таба саҥарар киһи бэрт ахсааннаах киһи баар” диэн хоруйдуура.

Дьон кини билиитэ киэҥин, олус үчүгэйин уустаан-ураннаан ханнык баҕарар оҕонньор-эмээхсин, оҕо-дьахтар өйдүүр гына боростуойдук кэпсиирин сөҕөллөрө-махтайаллара, бөлүһүөк диэн ааттыыллара. Тыытыйбах 1931 с. ыарыһах буолбут уонна нөҥүө сылыгар сайын Таатта оройуонугар Чөркөөххө аатырбыт Кошкарскай хирурга көрдөрөөрү тэлиэгэ акка тиэллэн барбыт уонна онно өлбүт этэ. Ханна уҥуох тутуллубутун билбэппит. Оччотооҕу үөрэх тарҕана илигинэ наар ааҕыынан, бэйэ үөрэниитинэн сайдан, сүрдээх дьоҕурдаах-талааннаах учуонай истиэпэннээх билиилээх-көрүүлээх киһи үөскээн ааспыт. Кини, быһа холуйан, алта уонча саастаах киһи өлбүтэ буолуо. Эрдэ өлбөтөҕө буоллар, бука, 1938 с. репрессияҕа түбэһиэ эбитэ буолуо, кинитээҕэр буолуохтар түбэспиттэрэ.