Көйгө оҕо
Көйгө оҕо диэн кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ үөрэммит, эрэйи-кыһалҕаны билбит оҕо ааттанар.
Оҕо майгынын уратылара төрөппүттэриттэн этин-сиинин кытта бэриллибиттэрин иһин иитии уонна үөрэтии ылар оруоллара ордук үрдүктэр. Ыаллар оҕолорун кыра эрдэҕинэ хайдах көрөллөрүттэн-истэллэриттэн тутулуктанан майгылара ураты, тус-туспа буола улааталлар. Ыал биир оҕолоох буоллаҕына эбэтэр кыра оҕолоро атаах буолар диэн этиини бары билэллэр да, бэйэлэригэ тирээн кэллэҕинэ умналлар. Ол барыта оҕо кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр майгынын уратылара аһара көрүүттэн-истииттэн, барыта бэлэмҥэ үөрэниититтэн үөскүүрүн арааран билбэттэн саҕаланар.
Оҕо өйө-санаата хайдах иитиллибиттэн уратыларын сахалар олус былыргы кэмнэртэн арааран билэннэр атаах уонна көйгө диэн этэн тылларыгар киллэрэн бэлиэтээбиттэр.
Атаах уонна көйгө оҕолор баар буолуулара баай уонна дьадаҥы, үлэһит дьон өйдөрө-санаалара арахсыыларын кытта быһаччы сибээстээх. Үгүс баайдар оҕолорун атаах гына иитэр буоллахтарына, үлэһиттэр, дьадаҥылар оҕолоро бары кэриэтэ кыра эрдэхтэриттэн куруук үлэҕэ-хамнаска эриллэн, тымныыга тоҥон, итиигэ буһан көйгөтүк иитиллэллэрэ.
Атаах оҕо туһунан суруйуулар элбэхтэр. «Оҕону атаах гына иитимэ» диэн сахалар үөрэхтэрэ этэрин сэбиэскэй былаас умуннаран оҕолору аһара көрөн-истэн, маанылаан, атаахтатан иитии олохсуйбута. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиэн иннинэ төрөөбүт оҕолор бары атаахтык иитиллэннэр үлэни кыайа-хото үлэлиир дьоммут аҕыйаатылар. Үлэлиир-хамсыыр кыахтаах эдэр бичтэр хаамсан сүөдэҥнэһэллэр, умнаһыттаан харчы көрдүүллэр.
Атаах, аһара мааны оҕо омук сайдыытыгар туох да туһаны аҕалбатын, кэлэр көлүөнэни хаалларбатын былыргы олохпут кэпсээнигэр Омоҕой Баай мааны, атаах кыыһа Ньыка Харахсын ыйанан өлөрө көрдөрөр. Бу олохпут кэпсээнэ олус дириҥ суолталааҕын, атаах буола иитиллибит оҕо улаатан оҕолонноҕуна, оҕотун өссө атаах оҥорор кыахтааҕыттан кэлэр көлүөнэлэрэ суох хаалыы тиийэн кэлэр.
Остуоруйа кэпсээннэргэ оҕолор улаатан истэхтэринэ атаах буола улааппыт оҕо ситэ сайдыбакка хаалан хаалара, онтон кыра эрдэҕинэ көйгө оҕо улаатан баран туохха эрэ олус табыллан олоҕо көнөрүн туһунан кэпсэнэллэр. Бу уларыйыы туохтан үөскүүрүн өй-санаа тутулуктарынан быһаарыллар.
Көйгө оҕо мааныламмат, барыга бары бэлэмҥэ үөрэммэт, ол иһин атаах буола улааппат. Көйгө оҕо куруук үлэлиирин, тоҥорун-хатарын, ону-маны, кыайбатын да оҥорорун туһунан араас суруйуулар элбэхтэр. Кыра эрдэҕиттэн тоҥо-хата, үлэлии-хамсыы, тулуурдаах, дьулуурдаах буола үөрэммитэ үгэс буолан өйүгэр-санаатыгар иҥэн, ууруллан, кэлин улааттаҕына үчүгэй, таһаарыылаах үлэһит, сыыһа-халты туттубат киһи буолар кыахтанар. Бу кэмтэн ыла көйгө оҕо тупсара, ситиһиини, кыайыыны оҥороро дьэ тиийэн кэлэр.
Кыра эрдэххэ көйгө буолуу, үлэлии-хамсыы үөрэнии, ол аата сатаан үлэлииргэ үөрэнэн, соннук үгэстэри иҥэринии хас биирдии үлэһит киһиэхэ олус туһалааҕа быһаарыллар.
Көйгө оҕо олох кыратыттан кыһалҕа кыһайан, ким да кинини көрөн-истэн тараҥнаппатыттан, атаахтаппатыттан бэйэтин көрүнэ, таҥаһын-сабын оҥостуна, барыны-бары харыстыырга, эрдэттэн сэрэнэргэ, көрсүө, сэмэй буолууга үөрэнэн улаатар.
Көйгө оҕо тулуурдаах, өһөс майгылаах. Күһүҥҥү тымныыларга итии, түүлээх таҥаһынан аанньа таҥыннарбаккалар, чараас таҥаһынан сылдьан тымныыны тулуйа үөрэнэриттэн, сайыҥҥы куйааска тиритэ-хорута үлэлиириттэн, тоҥон-хатан тулуурдаах, ылыммыт сыалын толорууга дьулуурдаах, өһөс майгылаах буола улаатар.
Былыргы кэпсээннэргэ ыаллар иитиэх оҕолорун көйгөҕө кубулуталлара баара. Былыргы өбүгэбит Эллэй Боотур Омоҕой Баай көйгө кыыһын Аан Чаҥыйаны кэргэн ылбыта. (1,327). Эллэй Боотур тоҕо көйгө кыыһы кэргэн ылбытын аныгы уолаттарбыт эмиэ билэн олохторугар туһаныа этилэр. Көйгө кыыстан төрөөбүт уолаттартан саха омук сайдан, сириэдийэн тахсыбыт. Эр киһиэхэ кэргэнэ үлэни-хамнаһы кыайара, дьиэни-уоту көрөрө, доруобуйата үчүгэйэ, бөҕөтө хаһан баҕарар ордук туһалаах. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлии үөрэниитэ, тулуурдаах, дьулуурдаах буолуутун улаатыннаран олоҕу салгыыр кыаҕын улаатыннарар.
Сэбиэскэй кэмнээҕи суруйааччылар көйгө оҕо туһунан суруйбаттар, бу оҕо улааттаҕына үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлээн, байан-тайан, дьэ тупсан, сириэдийэн тахсарын билбэтэҕэ буолаллар. Ол кэмтэн ыла оҕолору аҥардастыы маанылааһын, бары баҕаларын толоруу, атаахтатыы өттүгэр халбарыйан хаалбыта, билигин үлэни-хамнаһы кыайа тутар эдэрдэр аҕыйах буолууларыгар тириэртэ.
Сахалар үлэһит, доруобай көйгө кыыстан үөскээн, тэнийэн тахсыбыппыт. Оҕону иитиигэ атаахтаппакка, тараҥнаппакка, аһара көрөн-истэн маанылаабакка бэйэ курдук, ол аата бэйэттэн ханан да ордук туппакка, батыһыннара сылдьан үлэҕэ-хамнаска үөрэтиллэр.
Нуучча да, саха да остуоруйалара кыра эрдэҕинэ көйгө, элбэхтик үлэҕэ-хамнаска үтүрүллэр оҕо улаатан олоххо ситиһиини оҥорон олоҕо соһуччу тупсарын туһунан кэпсииллэр. Остуоруйаҕа эбии-сабыы төһө эмэ баарын иһин кыра эрдэҕиттэн үлэлии, сатаан тутта-хапта үөрэммит эдэр киһи улаатан таһаарыылаахтык үлэлээтэҕинэ, айдаҕына-туттаҕына олоҕор ситиһиини оҥорор кыахтанара өй-санаа үөрэҕинэн дакаастанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэлээн, үлэлииргэ үгэс үөскээтэҕинэ, куруук үлэлиир-хамсыыр киһиэхэ кубулуйара, элбэх туһалаах дьыалалары улааттаҕына оҥороругар тириэрдэр.
Ыал мааны, атаах оҕотуттан туруктаах өйдөөх-санаалаах, үлэни-хамнаһы сайыннарар кыахтаах кэнэҕэски көлүөнэлэр үөскүүллэрэ саарбах соҕус. Бэйэтэ мааны, атаах оҕо оҕотун киһи быһыылаах буолууга, элбэхтик үлэлииргэ иитэр, үөрэтэр кыаҕа кыра, суох да буолар. Оҕолорун атаах гына ииппит аймахтар мөлтөөн, симэлийэн барыылара саҕаланара чахчы. Элбэх аймахтар симэлийиилэрэ омук барыта эстэригэр, симэлийэригэр тириэрдэр.
Сэбиэскэй былаас тобохторо, тыл үөрэхтээхтэрэ оҥорбут тылдьыттарыгар көйгө диэн атыттардааҕар итэҕэс туттуллар, атаҕастабылга сылдьыы, аанньа ахтыллыбат, күндүтэ суох буолуу ааттанар. Бу быһаарыы оҕо иитиитин аҥардастыы маанылааһын, атаахтатыы өттүттэн көрөн суруйуу буоларын өй-санаа, үгэс үөскээһинин үөрэтии быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит, иҥмит үгэстэрэ үйэтин тухары салайа сылдьалларын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыра, оҕону иитии уонна үөрэтии эмиэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэрэ наадатын ирдиир. Оҕоҕо биирдэ эмэтэ атаахтаан ылыыта уонна элбэхтик көйгө буолуута иитии, үөрэтии табатык, сөпкө баран иһэрин быһаарар.
Көйгө буолуу үчүгэйэ, туһалыыра оҕо улааппытын, бэйэтин бэйэтэ көрүнэр, үлэлиир-хамсыыр буолбутун кэннэ кэлэр. Бу уратыны өй-санаа үөрэҕин хаалларан сылдьалларыттан туһамматтар. Хас биирдии оҕо улааттаҕына бэйэтэ туспа баран атын ыалы үөскэтэн, туспа хаһаайын буолара, сайдыыны үлэлээн-хамсаан ситиһэрэ хаһан да хаалбат. Көйгө буолуу, үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэнии хас биирдии оҕоҕо олус туһалаах.
Аныгы төрөппүт оҕотун дьылҕатын, инники олоҕун туһунан аанньа ахтан санаабат буола сылдьар. Бэйэтэ кыайар хотор, үлэлиир эрдэҕинэ оҕотун аһара маанылаан, атаахтатан бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулутарын билбэт. Төрөппүт үтүө баҕа санаата, оҕотун киһи быһыылаах буолууга, үлэҕэ-хамнаска үөрэтэрэ, олох кыра эрдэҕиттэн саҕаланан баран улаатыар диэри салгыы, уларыйбакка баран иһиэ этэ. Үгэс биирдэ эмэтэ оҥордоххо буолбакка, элбэхтик, хос-хос хатылаан оҥордоххо биирдэ үөскээн өйгө-санааҕа иҥэн ийэ кукка кубулуйар уратылаах.
Ийэ кут оҕоҕо үөскүүр кэмэ кини кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өссө өйдөөбөт кэмигэр, ол аата оҕо хараҕа иччилэнэн, киһини таба көрөр буолуоҕуттан саҕаланан оскуолаҕа киириэр диэри кэмҥэ ордук күүскэ сайдар уонна түргэнник иҥэр. Оҕо иитиитигэр төрөппүттэр, бу кэми куоттаран эбэтэр аһаран кэбистэхтэринэ оҕону иитии уустугурар уонна саҥалыы сайдарыгар олус уһун кэми ыларыгар тиийэр.
Кыра эрдэхтэринэ кыайа-хото үлэлии-хамсыы үөрэммэтэх оҕолор өйдөрө-санаалара ситэ-хото сайдыбакка «Отох киһи отутугар диэри ситэр» диэн этиигэ сөп түбэһэллэр. Үгэстэргэ үөрэнии оҕо бэйэтин өйө-санаата сиппитин, ол аата уон аҕыс сааһын туолбутун кэнниттэн биирдэ саҕаланнаҕына уонна уонча сылы ыллаҕына киһибит кырдьык, өйө-санаата ситэригэр отутун туоларыгар тиийэр.
Төрөппүттэр оҕолор өйдөрө-санаалара сайдыытын билэн, таба сыаналаан үтүө, туһалаах үгэстэргэ кыра эрдэхтэриттэн иитэ, үөрэтэ сылдьаллара ордук улахан туһаны аҕалар. Үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэҕиттэн үөрэммит оҕо улаатан, үтүө үлэһит киһи буолан баран ситиһиилэри оҥорор уонна төрөппүттэригэр махтанар. (2,6).
Туһаныллыбыт литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]1. Боло С.И. Прошлое якутов до прихода русских на Лену. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1994. – 352 с.
2. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 14.04.2010.