Кэһэтэн үөрэтии

Кэһэтэн үөрэтии диэн таһыттан тугунан эмэнэн дьайан, ыарыыны биллэрэн үөрэтии ааттанар.

Салгын кутунан, өйтөн-санааттан киирэр үөрэх олус уһун кэми ылар. Биэс сааһыттан ыла бэйэтин толкуйдуур өйө киирэн иһэр оҕо сокуоннай сааһа, уон аҕыс сааһа туоларыгар эрэ үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн иҥэринэр кыахтанар. Үгэстэр үөскээтэхтэринэ эрэ киһи бу үөрэниитин, үөрэҕин олоҕор туһанар кыахтанар. Төһө да куһаҕаннык иһиллибитин иһин киһи кэһэйдэҕинэ, ол аата үөрэх этин-сиинин таарыйдаҕына ордук түргэнник, тиийимтиэтик үөрэнэрэ хаһан да уларыйар кыаҕа суох.

Итии уулаах чаанньыгы дуу, тугу дуу бэйэлэригэр тоҕо тардынан, элбэх кыра оҕолор итиигэ буһан эрэйдэнэллэр. Кыра оҕону тарбаҕын төбөтүн итиигэ хаарыттаран, кэһэтэн үөрэтии олус туһалааҕын кырдьаҕастар бары билэллэр. Бу курдук, кыратык кэһэйэн үөрэммит оҕо итии тэриллэртэн, ордук чаанньыктан, чааскыттан сэрэнэр буолара, харыстанара ордук күүһүрэн, итиигэ буһарыттан харысхал буолара үйэтин тухары туһалыыр. Кыра эрдэҕинэ кыратык кэһэтэн үөрэтиллибитэ улаатан иһэн улаханнык кэһэйэн үөрэниигэ киирэн биэрэриттэн хаһан баҕарар быыһыыр, харыстыыр кыахтаах.

Кэһэтэн үөрэтиигэ чыпчархай дьайыыта эмиэ киирсэр. Эккэ-сииҥҥэ быһаччы ыарыыны оҥорорунан уһун кэмҥэ умнуллубат гына дьайар уратылаах. Былыргы сахалар кыра, мэник оҕону бэрээдэккэ үөрэтэргэ ураты тиийимтиэтин иһин чыпчархайы сөбүлээн көрөн, оҕо бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ туһаналлар.

Аан үрдүгэр мас быыһыгар анньыллан турар бэрээдэк көрөөччү чыпчархайы мэник-тэник оҕо улаатан, үрдүк олоппоско ыттар кыахтаннар эрэ ылан оһоххо быраҕан суох оҥороору сананара баара. Чыпчархай баар буолара буруйу, куһаҕан быһыыны оҥоруу кэнниттэн хайаан да кэлэр ханнык эрэ, буруйга сөптөөх эппиэтинэһи, оҕо кыра эрдэҕиттэн билэр буолуутугар тириэрдэринэн, бэрээдэктээх буолууга үөрэтиигэ хайаан да наада. Кыра чыпчархай сыыһа, оҕо кыра эрдэҕинэ буруйу, куһаҕан быһыыны оҥороруттан соҕотохто тохтотор уонна бу быһыыта ийэ кутугар иҥэн үйэтин тухары дьайа сылдьар, туһалыыр буоллаҕына, улаатан баран буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоҕуна, сокуону кэстэҕинэ хаайыыга түбэһэрэ ордук куһаҕан, хомолтото төһө эмэ улаатарыгар тириэрдэн кэбиһэр.

Эргэ күрүө үрдүнэн сүүрэн сүнньүөҕүн тосту үктээн дөлбү түһэн, атахпын өлөрөн ыарыыламмыппын: «Күрүөнү алдьаппытын иһин мөҕө түһэн биэриэм этэ да, бэйэҥ кэһэйбитиҥ сөп буолар ини»,- диэн аҕам мөхпөтөҕөр үөрбүтүм баара. Бу кэһэйии, оҕо тугу оҥороругар барытыгар эппиэтэ хайаан да кэлэрин биллэрэринэн ордук тиийимтиэ уонна туһалаах.

Эбэм кыра бырааттарым буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордохторуна миигинэн чаҕытарыттан, кэлэн мөҕүө диэн этэриттэн бары кыралар саллар, этэр тылбын истэр буола улааппыттар. Кыра быраатым оскуолаҕа киириэн иннинэ ийэтигэр уһуннук көтөхтөрө олорорун сөбүлээччи этэ. Түбэһэ түстэр эрэ: «Бачча улаатан баран үлэлээн сылайбыт ийэҕэр көтөхтөрүмэ», - диэн үүрэн ыытааччыбын. Улаатыар диэри соччо сөбүлээбэт, тэйиччи сылдьар этэ. Кэлин улаатан истэҕинэ саахымакка үөрэтэммин, булка илдьэ сылдьаммын уонна тиэхиникэҕэ сыһыараммын мин диэки буолара элбээбитэ.

Оҕо кыра эрдэҕинэ чаҕыйар, сыыһаны оҥороруттан тардынар киһилээх буолара ордук. Кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүллээх төрөппүтүн оҕо ытыктыыр, этэр тылын истэр, соннук толорор буола улаатара кини курдук өйдөөх-санаалаах, оҥорор-тутар буола үөрэнэрин түргэтэтэр. Биһиги уолаттар улаатан истэхпитинэ, аҕабыт үөрэҕэ кытаанах, чиҥ этэ. Биирдэ да эппитин барытын толорботохпутун өйдөөбөппүн. Итини тэҥэ эбэбит тугу эмэ соруйан баран: «Аҕаҕыт оҥорооруҥ диэбитэ»,- диэтэр эрэ тугу этэрин барытын тутатына толорорбут, ол иһин үлэни-хамнаһы сатыырга кыра эрдэхпитинэ үөрэммиппит.

Киэһэ аҕабыт үлэтиттэн кэлэн тото-хана аһаан бүтүөр диэри эбэбит биһиги күн устата оҥорбут буруйдарбыт тустарынан тугу да кэпсээбэт этэ. Тотон-ханан баран, аҕабыт оһох аттыгар сынньана олордоҕуна биһиги күн устата оҥорбут буруйдарбыт, үтүө быһыыларбыт дьэ ырытыллар этилэр. Ол барыта аччык киһи ылынар быһаарыыта арыычча быһаччы, ыгым, тиэтэллээх буолан хаалыан сөбүттэн, уһун үйэлээх, олоҕу ордук билэр эбэбит сэрэнэн, аҕабыт топпутун, сынньаммытын, санаата көммүтүн кэннэ буруйдааҕы туттарар эбит.

Олус уһуннук сөтүөлээн эбэтэр ханна эрэ оҕолорго оонньоон, «кыыл баран хаалан» эбэтигэр көмөлөспөтөх уолу, аҕабыт хараҥа чуулааҥҥа хаайан кэбиһэрэ эмиэ баара уонна бу быһыытын киһи этэрин истибэт, толорбот, кыыл курдук быһыылаах оҕону хаайа сылдьыы, үчүгэй дьонтон туспа тутуу көҥүллэнэр диэн быһаарара. Бэрээдэги кытаанахтык тутуһарга кыра эрдэҕинэ үөрэммэтэх оҕо улаатан баран куһаҕан быһыыны, буруйу оҥорон хаайыы киһитэ буолара ордук улахан хомолтолооҕун, ночооттооҕун эрдэттэн билэн төрөппүттэр оҕолорун кыра, бэйэлэрэ лаппа сабырыйар эрдэхтэринэ үчүгэй быһыыга иитиини туһаныа этилэр.

Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону, дьону туохха эмэ үчүгэйгэ, туһалааҕы оҥорууга, ордук бэрээдэккэ үөрэтиигэ хайаан да ыгыы, дьарыйыы туттулуннаҕына эрэ, өйүгэр-санаатыгар тиийэн дириҥник иҥэр кыахтанара, хас биирдии оҥорор быһыытын ырытара, толкуйдуура быһаарыллар. Кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара үчүгэй быһыылары оҥорууга иитиллибит оҕолор куһаҕан, сиэри таһынан барар быһыылары улаатан баран оҥорбот кыахтара улаатар.

Билигин «сытар полицейскай» диэн ааттаах, куһаҕан дьону, суол быраабылаларын тутуспат суоппардары тохтотор, өй киллэрэр оҥорууну, суоппардары тэҥэ, сатыы дьон бары билэллэрин, омуктар оҥорон ситиһиилээхтик туһана сылдьаллар. Бу массыына сылдьар суолугар оҥоруллар 7 см тиийэ үрдүктээх аналлаах мэһэй, түргэнник кэлэн ааһар массыыналар көлүөһэлэрин күүскэ охсон, суол быраабылатын тутуһары, баран иһэр түргэннэрин кыччатары модьуйар, ол аата кэһэтэн үөрэтэр аналлаах тэрил буолар.

Бу айан суолугар оҥоруллар аналлаах тэрили, мэһэйи билигин сайдыылаах дойдуларга барыларыгар оҥорон туһаналлар уонна улахан туһалааҕын билинэллэриттэн үтүктэбит. Маннык аналлаах мэһэйдэри эрэ оҥоруу суоппардар бытааннык айаннаа диэн ыйар суол знагын харахтарынан көрөн, өйдөрүнэн-санааларынан салаллан, бэйэлэрэ баран иһэр түргэннэрин кыччатар кыахтара суоҕун илэ билинии, салгын кутунан киһиэхэ киирэр өй-санаа кыаттарыытын, туһата аҕыйаҕын биллэрэр бэлиэ буолар. Бу аналлаах мэһэй, дьон өйдөрүнэн-санааларынан салаллан бэрээдэги тутуһар кыахтара суоҕун чахчы билинэн, «сааттаах остуолба» буолан, суол аайы туора түһэн сытара элбээтэ.

Массыынаны ыытан иһэр киһи, суоппар, өйө-санаата төһө да үрдүк үөрэхтэммитин, суруллубуту ааҕар буола сайдыбытын иһин, суолга туруоруллубут аналлаах знагы хараҕынан көрөн, өйүнэн-санаатынан салаллан, бу кэмҥэ, бу суолга көрдөнөр түргэнинэн ааһар, айанныыр кыаҕа суоҕун илэ билиниинэн, бу «сытар полицейскай» диэн мэһэй буолар.

Суолга оҥоруллар аналлаах мэһэй, «сытар полицейскай» киһи үөрэҕи-билиини баһылаан өйө-санаата сайдар, үчүгэй өттүгэр тупсан иһэр диэн этии төрдүттэн сымыйатын, дьон бэйэлэрин бэйэлэрэ албыннаныылара буоларын быһаарар. Киһи кэһэйэ, массыынатын көлүөһэтин «сытар полицейскай» күүскэ охсуор диэри ханнык да суол знагын, ол аата өй-санаа көрдөбүллэрин билиммэккэ баран, айаннаан иһэрин биллэрэр.

Дьону сокуоннары, бэрээдэги тутуһуннара үөрэтии хайаан да кэһэтиилэннэҕинэ эрэ табылларын, бу «сытар полицейскай» биллэрэрин таһынан ыстараап кээмэйэ улаатан иһэрэ эмиэ оннук өйдөбүлү, дьайыыны биэрэр. Харчы көстүүтэ хаһан даҕаны чэпчэки буолбатынан, үлэлээтэххэ, эрэйдэннэххэ көстөрүнэн, ыстараап өйгө-санааҕа дьайыыта син-биир кэһэтиигэ тэҥнэнэр. Дьон өйө-санаата сайдыыта олус былыргы кэмнэртэн кыратык да уларыйан көрө илигэ итинник дакаастанарынан, сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ дьоҥҥо билигин да туһалааҕа, тиийимтиэтэ быһаарыллар.

«Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар» диэн этии киһи туох эмэ олус, сүгэнэн охсуу курдук улахан ыарыылаах, өлөрүөн да сөптөөх кэлэн түһүөр диэки сытарын, сынньана түһэрин ордорорун быһаарар. Туох эрэ олус ыар, ыарахан ыктаҕына, кэһэттэҕинэ эрэ киһи оронтон туран туох эмэ туһалааҕы оҥорор кыахтанара быһаарыллар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла кытаанах, халбаҥнаабат көрдөбүл баар эрэ буоллаҕына өйө-санаата аһара барбакка, киһи буолуу хааччаҕын иһигэр сайдан, үүнэн тахсар кыахтанар. Төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн бэйэтин батыһыннара сылдьан хайаан да «Мин курдук оҥор» диэн үөрэҕэ, кини курдук, улахан киһи курдук оҥорор буолууга үөрэтэр, ол аата киһи быһыылаах киһиэхэ кубулутар кыахтаах. Буруйу, куһаҕан быһыыны оҥордоххо эппитинэһэ хайаан да кэлэрин биллэрэргэ Улуу Тойон таҥара кытаанах үөрэҕэ туһалыыр. (1,83).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.