Кэһии

Кэһии диэн киһиэхэ тугу эмэ туһалааҕы биэрэн иэскэ киллэрии, уларытыылары оҥорорго үтүрүйүү ааттанар.

Киһи киһиэхэ олус ытыктабыллаахтык, сымнаҕастык, бэйэ-бэйэлэрин сыаналаһан, өйөһөн сыһыаннаһалларын саха дьоно сөбүлүүллэр. Ити сыһыаны тупсарыыга, санааларын көтөҕүүгэ туттуллар биир үгэстэринэн кэһии бэрсиитэ уонна ылсыыта буолар.

Сахаларга былыр-былыргыттан хардары-таары кэһии бэрсиһэр үгэс баар. Бу үгэс туһунан В.Ф.Трощанскай маннык суруйар: «Сахалар кэһии ылалларын уонна биэрэллэрин олус сөбүлүүллэр. Кэһии биэрэр киһи хаһан эрэ биэрбитинээҕэр ордук кэһиини ылыам диэн бигэтик сананарыттан үөрэр, онтон ылар киһи бэйэтэ кэһии ыларыттан, кинини сыаналыылларыттан үөрэр». (1,93).

Былыргы киһи бу суруйуутуттан кэһии хас да сүрүн суолталара арыллан тахсаллар:

1. Кэһии ылар киһи кэһиилээх үчүгэйдик саныырыттан, кинини сыаналыырыттан үөрэр, санаата көтөҕүллэр.

2. Бэйэтэ кэһиилээх киһи биэрбит кэһиим хаһан эмэ төннүө диэн эрэнэ саныырыттан хардары үөрэр. Кэһии аҕалбыт киһи анараа дьонун ытыктыырын, сыаналыырын илэ биллэрэр.

3. Киһи бэйэтин хайдах сананарын кэһиилээҕэ дуу, кэһиитэ суоҕа дуу эмиэ биллэрэр. Киһи бэйэтин олоҕор, баайыгар сөп түбэһэр кэһиилэннэҕинэ, санаата табыллар, көнөр. Бэйэтин сөптөөхтүк сыаналанар кыахтанар.

Кэһии биэрии уонна ылсыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар ураты өйдөбүллэри, бэйэ-бэйэлэрин ордук итэҕэйсэллэрин, эрэнсэллэрин, биэрбит тылларын толорорго дьулуһалларын иҥэрэр уратылаах.

Саха дьонун кэһии бэрсэр үтүө үгэстэрин ыраахтааҕы кэмин саҕанааҕы салайааччылар улаханнык туһанан аһара байбыттар.

Жадовскай воевода баайын хайдах мунньуммутун силиэстийэлиир хамыыһыйа ыйыппытыгар маннык хоруйдаабыт: «Такие пожитки и деньги 3100 рублей я получил от якуцких обывателей и приезжих купцов, которые сносили мне за честь на царские ангелы, и господские праздники, и на мои именины, тако ж и на приезд мой, и на рождения детей моих, и на крестины». (2,69).

Былыргы кэмҥэ улахан салайааччыттан, тойон киһиттэн олохтоохтор олус улахан тутулуктаахтарынан туһанан элбэх кэһиини мунньунар кыахтанар эбит. Кэһии ылыахтарын баҕарар салайааччылар кыра да дьыала оҥорулларын барытын улахан кэһиитэ суох табыллыбатыгар, кыаллыбатыгар тириэрдэн кэбиспиттэр. Революция кэнниттэн үлэһит дьон былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылан баран тойоҥҥо кэһии биэриини «Бэрик биэриитинэн» ааттаан букатыннаахтык суох гыммыттара. Билиҥҥи да кэмҥэ салайааччы киһи бэйэтин үлэтин эбээһинэһин, эбии санаа көтөҕөр көмөтө, кэһиитэ суох оҥорорун олох көрдөбүллэрэ син-биир ирдииллэр.

Биирдиилээн дьон, аймахтыылар, ыаллыылар бэйэ-бэйэлэригэр хардары-таары кэһии биэрсиилэрэ да ылсыылара да саха дьонугар олус тэнийбит былыргы үгэс буолар. Аймахтыылар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар кэһии суолтата үрдүгүн В.А.Протодьяконов «Киһини итэҕэйэр буоллахха» диэн кэпсээнигэр бу курдук арыйар.

Аҕата ботуоҥкатын сүөрэн:

- Ийэҥ кэһиитэ,- кини миискэҕэ тапталлыбыт арыыны, бидоннаах сүөгэйи уонна туос ыаҕайалаах сымыыты хостоон таһаарда. Прокопий ийэтин кэһиитин күндүтүк тутан, тумбатын үрдүгэр уурда. Бу кэһии ийэтин эйэҕэс тапталын, төрөөбүт-үөскээбит алааһын, дьиэтин санатта. (3,67).

Kэһии биэрэр уонна ылсар үгэс билигин даҕаны аймахтыылар икки ардыларыгар тутуһулла сылдьар. Бу үтүө үгэс дириҥ суолтатын арыйан дьон билиитигэр таһаарыы киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үчүгэй өттүгэр хамсааһыны таһаарар.

Былыргы дьон «Киһиэхэ кыра да наада» дииллэр. Ол кыралара диэн киһиэхэ үчүгэй санааны киллэрэн биэрии буолар. Хайдах эмэ гынан киһи санаатын көтөҕүүнү ситиһии бэйэтэ туспа кыайыыны оҥорууга тэҥнэнэр. Кэһии киһи санаатын көтөҕөр уратылааҕын саха дьоно былыргыттан арааран билэн бэйэлэрин олохторугар олус киэҥник тутталлар.

Киһи хайа эмэ ыалга ыалдьыттыы тиийиитэ кинилэр олохторугар биллэр уратылары киллэрэр. Бу үөскүүр ураты санаалары тэҥнээн биэриигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк. Ким эмэ ханна эрэ ыалдьыттыы бардаҕына, бэйэтин кыаҕыттан көрүнэн, туох эмэ кэһиилээх барара ордук. Тыаҕа тахсыыга туттуллар кэһиинэн куорат сир солун астара, арыгылара, кыра табаардара да буолаллар. Куоракка киириигэ тыа сирин ордук иҥэмтэлээх астара олус сыаналанар кэһиинэн ааҕыллаллар.

Ыалга кэһиилээх тиийии сылдьар ыалы улаханнык ытыктааһын, сыаналааһын бэлиэтэ буоларын саха дьоно былыргыттан билэллэр.

Кэһиилээх кэлбит ыалдьыкка төннөрүгэр хардары кэһии биэрэн ыытыы үгэһэ сахаларга эмиэ олус тэнийбит.

Ыраах сиртэн айаннаан кэлэр дьон кэһиилээх сылдьаллара биллэр. Айаҥҥа, араас оһоллор элбэхтик буолар сирдэригэр сылдьар кэмҥэ, киһи атын дьон үчүгэйи баҕаралларыгар ордук наадыйар. Ыраах айаҥҥа сылдьар киһи атын дьон санааларыттан, быһыыларыттан олус улахан тутулуктанар. Дьон үчүгэйи баҕара санааһыннара хаһан баҕарар киһиэхэ туһалаах буолар, көмөлөһөр. Бу быһаарыыга кэлэн кэһии кистэлэҥ суолтата ордук арыллан тахсар. Дьон үчүгэйи баҕара саныылларын ситиһиигэ кэһии ылар оруола олус үрдүк.

Хардары-таары кэһии бэрсиитэ олус былыргыттан олохсуйбут. Кэһиини ылыы бэйэтэ биир ураты өйдөбүллээх. Ол уратыта иэскэ киириини бэлиэтиирэ буолар. Бу кэһиини ылан баран аны хаһан эмэ төттөрү кэһии биэриллиэхтээх диэн өйдөнөр. Кэһии бэрсэр үгэс кэккэлэһэ олорор ыаллары ытыктааһыҥҥа, сыаналааһыҥҥа олоҕурар. Былыргы кэмнэргэ сахаларга ыаллар, аймахтар бары дьыалаларын бииргэ түмсэн, санааларын холбоон оҥостоллорун ордук чуолкайдаан бэлиэтиир үгэс кэһии бэрсиитэ буолар.

Сахалар былыр-былыргыттан «Аан дойдуну санаа тутан турар» диэн этэллэр. Хайа баҕарар киһи дьон ортолоругар олоҕун атаарар. Дьон бу киһи туһунан бары санаалара киниэхэ тула өттүттэн дьайа сылдьаллар. Киһи олоҕо, дьиэ кыылларын олохторо эмиэ атын, тулалыыр дьон санааларыттан олус тутулуктаахтар. Былыргы сахалар киһи санаатын уратыларын дириҥник билэр эбиттэрин кэһии ылар уонна биэрэр үтүө үгэстэрэ чуолкайдык быһаарар. Кэһии сүрүн суолтатынан сыһыаннаах дьон санааларын тупсарыыга быһаччы аналлаах.

Сылдьыбатаҕа сылтан ордубут киһи ыалга ыалдьыттыы эбэтэр хоно кэллэҕинэ кыра да буоллар, туох эмэ кэһиилээх кэлэн, бэйэтин биллэрэрэ ордук. Кэһии кыра да буоллар бу кэлбит ыаллары төһө ытыктыыры, сыаналыыры биллэрэр бэлиэ буоларын умнубатахха ыаллар санаалара көнөрө, тупсара сылдьар киһиэхэ ураты туһалаах.

Олус эстибэтэх, быстыбатах, бэйэтин кыанар, умнаһыттыы илик киһи бэйэтэ кэһиитэ суох ыалга кэлэриттэн санааргыыр. Бэйэтин санаатыгар сөп түбэһэр кэһиилээх киһи санаата туолар, дуоһуйар. Кэһии төһөтө, элбэҕэ, киһи олоҕуттан, бэйэтин хайдах сананарыттан быһаччы тутулуктааҕын бэлиэтиир. Ким хайдах кэһиилээҕиттэн бэйэтин хайдах сананара быһаарыллар. Бу кэһии хайдаҕа киһи кэлбит ыалларын төһө ытыктыырын, сыаналыырын көрдөрөр бэлиэ буолара ордук улаханнык биллэр.

Саха ыалларыгар кэһии түҥэтиитин суолтата ордук ыаллар идэһэлэрин өлөрдөхтөрүнэ биллэн тахсар. Манна биир эмэ ыал быйыл идэһэтэ суох буолан хааллаҕына, ыалларын идэһэлэриттэн амсайар дьоллоноллоро ханнык да саарбаҕа суох буолар. Тула олорор ыаллар бары идэһэлэннэхтэринэ, хардары-таары бэрсиһэннэр бары идэһэлэрин эттэриттэн амсайар кыахтаналлар.

Туох туһалаах барыта кэһиигэ барсыан сөп. Сорох түгэҥҥэ хаһыат, сурунаал эмиэ кэһиинэн ааҕыллар кэмнээхтэр эбит. (4,222). Кэһии буолар аһылыктан былыргы кэмҥэ ордук сылгы ойоҕоһо сыаналанар этэ. Билигин кэһиигэ сөп буолуох айылаах туох барыта хас маҕаһыын, киоска аайы толору анньыллан тураллар. Ырыынак кэмэ көмөлөһөн туох эмэ кэһиини булууга баҕа санаа эрэ баара наада буолар кэмэ кэлбитэ ыраатта.

Умнулла сыспыт үтүө үгэһи аһара барбакка эрэ бэйэ-бэйэҕэ сыһыаны тупсарыыга туттар буолуу дьон санааларыгар биллэр үчүгэйи киллэрэр. Санаата көммүт киһиттэн ордук сылаас сыһыан үөскээн тахсара хайа баҕарар саха киһитигэр туһалаах буолар. (5,60).

Туһаныллыбыт литература

1. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и прим-ми Э.К.Пекарского. Казань: Типография Императорского Университета, 1911.- 144 с.

2. В.Ф.Иванов. Русские письменные источники по истории Якутии 18 - начала 19 в.- Новосибирск: Наука. Сиб. отд-ние. 1991.- 213 с.

3. В.А.Протодьяконов. Киһини итэҕэйэр буоллахха: Сэһэннэр.- Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1982.- 296 с.

4. Г.Г.Окороков, И.К.Сивцев. Саха литературата. Хрестоматия. 10.

5. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.