Кэргэн уонна ыал уратылара

Дьон эр киһиэхэ уонна дьахтарга арахсыыларын уратыларын туһунан үһүйээннэргэ ахтыллыбат. Арай Үөһээ дойдуттан түһэн үтүө дьахтарга эр дьон оҕо оҥороллорун туһунан кэпсэнэллэр. (1,14). Бу кэпсээннэри ырыта түстэххэ, дьахталлар олохтоох омук буолаллара биллэрин таһынан, эр дьоҥҥо кимнээхтэрэ да биллибэт кэлиилэр бааллара быһаарыллар.

Былыргы дьыллар быдан мындааларыттан дьон бииргэ, элбэх буолан кыттыһан олорорго үөрэммиттэр. Халлаан тымныы кэмигэр уот оттон олорор дьиэни ититии, аһы буһарыы олоххо киириитэ дьону бииргэ олорорго күһэйэн өйдөрө-санаалара сайдыытын, тупсуутун түргэтэппит. Ону тэҥэ улахан бултары кыттыһан бултааһын бииргэ үлэлээһини үөскэппит.

Уһун үйэлэргэ дьон бииргэ олоруулара олох, өй-санаа сайдан иһиититтэн эмиэ уларыйбыт. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун быһаарар этии эр дьон уонна дьахталлар бииргэ олорууларын икки өрүттэрин арааран быһаарыыга эмиэ туттуллар:

1. Кэргэн. Бу кэмҥэ дьахтар баһылаан салайара уонна элбэх эр киһилэнэрэ кэргэннии бииргэ олорууну үөскэппит.

2. Ыал. Үлэ сайдан иһиитэ эр киһи баһылаан салайарын олоххо киллэрэн удьуорун, утумун тарҕатарга анаан ыалы үөскэппит. Кыахтаах эр киһи элбэх дьахталланара кэргэн олоҕор төннүүгэ тириэрдэрин да иһин, эр киһи удьуорун, утумун салгыыра уларыйбат.

Бу дьон бииргэ олорууларын икки өрүттэрин төһө кыайарбытынан дириҥник ырытыахпыт. Бу икки өрүттэр кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп:

1. Кэргэн. Бу олоҥхо кэмин иннинэ туттулла сылдьыбыт былыргы олох үөскэппит тыла. Кэргэн диэн олус былыргы кэмнэргэ дьон элбэх буолан бииргэ олорорууларын туспа көрүҥүн, биир өрүтүн быһаарар тыл. Бу тыл ыал диэн өйдөбүл, саҥа тыл үөскүөн быдан иннинэ туттуллууга киирэн сылдьыбыт.

Ол кэмҥэ дьон дьахталлар баһылаан салайыыларынан олорбуттар, наукаҕа матриархат диэн аатынан биллэр. Элбэх буолан бииргэ олороллоруттан, сылдьалларыттан, кэргэннэһэн хаалалларыттан, оҕолоро ким оҕото буолара биллибэтиттэн, дьахталлар оҕолору кыттыһан көрөллөр-истэллэр эбит.

Олус былыргы кэмнэргэ кыахтаах эр дьон хас да ойохтонор кэмнэригэр ойоҕу кэргэн диэн ааттааһын олохсуйбута дьахталлар элбэхтэрэ көҥүллэрин эмиэ кэҥэтэрин биллэрэр.

Кэргэн диэн тыл элбэх буолан бииргэ олорууну биллэрэр суолталааҕын иһин, билигин ыал диэн тыл оннугар туттулла сылдьарын тэҥэ, эр киһини, ойоҕу эмиэ биллэрэр суолталанан хаалбыт. Өй-санаа уларыйыыта туттуллар тыл өйдөбүлүн эмиэ уларытар. Бу кэмҥэ кэргэн диэн тыл төһө да ыаллар баалларын иһин туттулла сылдьара өй-санаа эргийэн биэрэрэ кэмиттэн кэмигэр кэлэн иһэриттэн эмиэ тутулуктанар.

Ыаллар төһө да элбэхтэрин иһин, кэргэннии олорооччулар эмиэ баалларыттан билигин, бу тыллар иккиэн бииргэ кэриэтэ туттулла сылдьаллар. Эр киһи уонна дьахтар сыһыаннара уларыйыытын, омук сайдан иһэр кэмигэр кэргэн ыалга кубулуйуута кэлэн иһэрин, бу ыал диэн тыл туттулла сылдьара элбээһинэ биллэрэр уратылаах.

2. Ыал. Үлэ-хамнас сайдан барыытын үөскэппит эр дьон баһылыыр, салайар былааһы эмиэ ылбыттарын кэннэ, бу ыал диэн тыл олоххо киирбит. Эр киһи уонна дьахтар ыал буолан бииргэ олоруулара сайдан олоххо киириититтэн оҕолоро кими удьуордуура, утумнуура быһаарыллар кыахтаммыт. Ыал эр киһи удьуора уонна утума кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллиитин үөскэтэр аналлаах тэриллибит.

Кыыс оҕо ыраас кыыһынан эргэ таҕыстаҕына ойох диэн ааттанар уонна эр киһи буор кутун утумнуур оҕону төрөтөр кыахтанар. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн кини буор кутун утумнуур оҕону ыраас кыыс эрэ төрөтөр. Ол иһин ыал эр киһи утумун салгыыр аналланар.

Дьон олохторун бу икки өрүттэрэ; кэргэн уонна ыал, кэмэ кэллэҕинэ солбуйсан биэриэхтэрин сөп. Омукка сайдыы хамсааһына киирдэҕинэ, саҥа омук үөскээһинэ тиийэн кэллэҕинэ ыал кэргэн диэҥҥэ уларыйан хаалыан сөп.

Кэргэн уонна ыал уратылара итинник арыллан тахсалларын тэҥэ, аныгы олоххо ыалтан кэргэҥҥэ көһүү сыыйа-баайа баран иһэр. Эр дьон элбэх ойохтоохторо ыалы буолбакка кэргэннии олорууну үөскэтэр. Дьахтар хас да эр киһилэннэҕинэ кэргэн олоҕор төннүү буолар. Дьон олохторун икки өрүттэрэ солбуйсан биэрэллэрин быһааран, бу икки тыл тэҥҥэ кэриэтэ туттулла сылдьаллар.

Туойунан араас иһиттэри оҥорон уокка буһаран туһаҕа таһаарар кэмнэригэр үлэни-хамнаһы, кэргэннэри дьахталлар баһылыыр эрдэхтэринэ, биир дьахтар элбэх эр киһилээх буолара. Бу кэмҥэ оҕолоро хайа эр киһиттэн төрөөбүтэ биллибэт эбит.

Үлэ-хамнас, бултааһын сайдыыта эр дьон буор куттара төһө сайдыылааҕыттан улахан тутулуктааҕа быһаарыллан олоҕу баһылаан салайыыларын киллэрбитэ. Дьахталлар оҕо төрөтүүтүнэн, иитиитинэн, аһы-үөлү бэлэмнээһининэн, таҥаһы-сабы тигиинэн кыайа-хото дьарыктаналлара быһаарыллан олохсуйан хаалбыт. Эр дьон баһылаан салайар кэмнэригэр кыахтаах, баай эр киһи хас да кэргэннээх буолара бобуллубат эбит.

Үлэ-хамнас сайдан иһиитин тэҥэ, Кут-сүр үөрэҕэ үөскээн кыахтаах эр киһи удьуора, утума, буор кутун сайдыыта аймахтар, омук сайдыытыгар ордук улахан суолталаахтарын арыйан таһаарбыт. Күүстээх, кыахтаах эр киһиттэн киниэхэ маарынныыр оҕолор төрүүллэрэ биллибитин кэнниттэн сайдыыны, тупсууну ситиһиэхтэрин баҕалаахтар үтүктэннэр олоххо киллэрбиттэр.

Эр дьон утумнарын харыстыыр былыргы үгэстэри үөскэтэн олохторугар туһанан аймахтар, омуктар сайдыыны ситиспиттэр. Бу үгэстэри кытаанахтык тутуһар мусульманнар билигин сайдан, ахсааннара элбээн, күүстээх, кыахтаах эр дьонноро үксээн иһэллэриттэн Россияҕа эрэ буолбакка, Аан дойдуга баһылыыр оруолга тахсан иһэллэрин 2021 сыллаахха Афганистаҥҥа талибтар арҕаа дойдулар сэриилэрин кыайыылара, үүрүүлэрэ биллэрэр.

Саха тылыгар киһи этиттэн-сииниттэн тутулуктаах уларыйыылары бэлиэтиир тыллар элбэхтэр. Кыыс оҕо эргэ таҕыстаҕына этигэр-сиинигэр уларыйыы киириитэ сахабыт тылыгар киирэн иҥмит:

1. Ойох. Ойох диэн ыраас кыыһынан эргэ тахсыбыт кыыс ааттанар.

2. Кэргэн. Иккистээн эбэтэр кыыһын сүтэрэн баран эргэ тахсыбыт дьахтар ааттанар. Иккис оҕото эр киһини утумнуур буолуон сөп.

3. Сэлээрчэх. Билигин маннык майгылаах дьахталлар элбээтилэр. Күүлэйдии сылдьалларыттан ыал буоларга аналлара суохтар.

Билигин сайдыылаах дойдуларга дьахталлар ханнык эр киһиттэн оҕоломмуттарын билбэттэрэ үөскээтэ. Бу быһыы сахаларга эмиэ тарҕанан эрэриттэн оҕолорун аҕаларын билбэт дьахталлар элбээтилэр. Былыргы кэргэн диэн улахан ыал өйдөбүлэ элбэх дьоҥҥо туттуллара аныгы кэмҥэ тиийэн кэлэн иһэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр аҕа оруолун мөлтөтүү кэргэн диэн өйдөбүл эргийэн кэлиитин үөскэттэ. Саҥа кэргэн тахсааччы дьахталлар кими, хас эр киһини кытта сылдьыспыттарын билбэттэриттэн, сайдыыта суох буор куттаах оҕолору төрөтөннөр күүстээх, кыахтаах эр дьон аҕыйаан иһэллэриттэн омук атыттарга баһыттарыыта үөскээн, уларыйара тиийэн кэлэр.

Эргэ тахсан да баран, кэлэ-бара араас эр дьону кытта сибээстэһэ сылдьалларыттан, кэргэн диэн быһаарыыга аныгы дьахталлар бары кэриэтэ сөп түбэһэн сылдьаллар. Ол иһин билигин ДНК диэн уустук аналиһы оҥороннор оҕо төрөппүттэрэ ким буоларын быһаара сатыырга кытта тиийбиттэрэ сайдыы курдук сыыһа сыаналанар.

Сэбиэскэй былаас дьахталлары көҥүллэринэн эргэ тахсалларын олоххо киллэрэн, үчүгэйи, баҕа санаалара туолуутун үөскэппитэ. Билигин дьахтар бэйэтинэн мээрэйдэнэн кэргэн тахсыыта олоххо киирбитэ ыраатта. Ол аата эрдэттэн бэрэбиэркэлэһэн, боруобалаһан баран сөбүлэстэхтэринэ эбэтэр оҕо үөскээтэҕинэ кэргэн тахсыылара аныгы олоххо киирэн сылдьара кэргэннии олоххо төннүүгэ тириэрдэр.

Илиинэн үлэлээһин билигин аҕыйаан иһэриттэн үлэ сайдыыны быһаарара улаханнык уларыйда. Эр киһи хайдах үлэһитинэн сыаналаммат кэмэ кэлбитинэн төрүүр оҕолор үлэни өссө кыайбаттара, үлэлиэхтэрин баҕарбаттара улаатан иһэр.

Эр киһи үлэни кыайара, элбэхтик хамсанара, буор кута сайдыылааҕа дьахтар сөбүлүүрүгэр тириэрдэрэ билигин, үөрэх-билии аһара баһыйбытыттан хаалан сылдьар. Сайдыыны ситиспит диэн ааттанар арҕааҥҥы омуктар эр дьонноро мөлтөөһүннэриттэн билигин эстии, симэлийии, уларыйыы суолунан баран иһэллэрин үтүктэ сатааһын диэн олоххо халыйыыны үөскэтии буолар.

Сахалар өй-санаа үөрэҕин баһылаабыттара саха тылыгар иҥэн саха тыла иччилээх. Хас биирдии саха тылыгар өй-санаа, үгэс иҥэн сылдьар. Бу тылга иҥмит үгэс өйгө-санааҕа урутаан дьайыыта тиийэр. Дьахтар урут эргэ тахса сылдьыбыт буоллаҕына кэргэн диэн ааттанар. Ойоҕум диир оннугар кэргэним диэн ааттааһын билигин ордук элбэхтик туттулла сылдьара, өй-санаа дьайыыта тылы туттууга син-биир тиийэрин биллэрэр.

Дьон олоҕо кэмэ кэллэҕинэ эргийэн биэрэрин сахалар билэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун олохторугар туһана сылдьаллар. Айыы диэн тыл киһи оҥорор быһыыта икки аҥы арахсарын, үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсарын, бу тыл икки; үчүгэй уонна куһаҕан өрүттээх өйдөбүллээҕэ быһаарар. Өй-санаа уратыта, икки өрүтэ иҥмит тылбытын тыл үөрэхтээхтэрэ уларыта сатыылларыттан үлэһиттэр харыстыыллара ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥы буолуу үчүгэйинэн ааҕыллара, билигин ырыынак кэмигэр ол хаалан, аны баайдар үчүгэй буоллулар. Өй-санаа бу уларыйан, солбуйсан биэриитин араас суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна учуонайдар билбэттэрэ улахан хомолтону үөскэтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон өйө-санаата сайдан, тупсан, үлэ-хамнас оҥорон таһаарыыта эбиллэн истэҕинэ, эр дьон баһылыыр, салайар кэмнэрэ кэлэн кэргэн диэн бииргэ олоруу атынынан, эр дьон утумнарын, буор куттарын сайыннарааччынан, кэлэр көлүөнэлэргэ тарҕатааччынан, ыал диэнинэн солбуллубут.

Бу кэмҥэ сахалар сайдыыны ситиһии, эр дьону күүһүрдүү кэмигэр киирэн олороллоруттан ыал олоҕун оннугар түһэрии эрэйиллэр. Ыал олоҕуттан омук сайдан иһэрэ быһаччы тутулуктанар.

Сахалар былыргы кэмнэртэн “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун тутуһар аналлаах үөрэҕи халбаҥнаабакка тутуһалларыттан олохторугар улахан да уларыйыылар үөскээн киирэллэригэр куруук бэлэмнэр уонна бу уларыйыыларга таба быһаарыыны ылынар кыахтара улаатан биэрэр. (2,17).

Туһаныллыбыт литература.

1. Ксенофонтов Г.В. Эллэйада. – М.: Издательство “Наука”, 1977. – 248 с.

2. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.