Кэмсинии уонна суобас

Кэмсинии уонна суобас диэн тыллар өй-санаа икки өрүттэрин уратыларын быһаараллар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан киһи өйүн-санаатын үөрэппиттэрэ кут-сүр үөрэҕэ буолан билигин да өйдөрүгэр-санааларыгар иҥэн сылдьар. Билигин кут-сүр үөрэҕэ сайдан иһиитэ киһи өйүн-санаатын туругун өссө дириҥник билиигэ тириэрдэр.

Кут-сүр үөрэҕэ ситэ сайда илигинэ кэмсинии уонна суобаһа суох буолуу туһунан дириҥник үөрэтии соччо кыаллыбат этэ. Үрдүттэн ылан «Ис санаа» диэн быһаарыынан бүтэргэ тиийиллэрэ. Билигин киһи өйө-санаата икки аҥы буолара чуолкайдаммытын кэнниттэн кэмсинэр санаа хантан кэлэн баар буоларын чуолкайдык быһаарыы кыаллар буолла.

Кэмсинэр санаа олус күүстээх. Киһи сыыһаны, куһаҕаны оҥорбутун билинэн көннөрүнүөн, аны итинник сыыһаны оҥорбот буолуон баҕата кэмсинэр санааттан эрэ киирэр. Киһи куттара хаһан баҕарар өйүгэр--санаатыгар дьайа сылдьалларынан олус өр кэмҥэ куһаҕаны оҥорбута өйүттэн-санаатыттан арахсыбакка, оҥорбут сыыһатын көннөрүнэригэр күһэйиэн сөп.

Сахалыы кэмсин диэн тыл тугу эмэ сыыһа гыммыккын, оҥорбуккун билинэн хомой, сэмэлэнэ санаа диэн өйдөбүллээх. (1,106). Бу тыл киһи өйө-санаата икки аҥы буолан оҥорор быһыылара бэйэ-бэйэлэрин санааларыгар, быһыыларыгар сөп түбэспэттэрин чуолкайдык быһаарар. Киһи ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар иҥэн сылдьар үчүгэй диэн өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыытын оҥордоҕуна кэмсинэр санаата киирэр. Киһи санааргыыр, санааҕа ылларар, хайдах гынан маннык сыыһаны оҥорбутун көннөрүнүөн эбэтэр бырастыы гыннарыан саныыр буолар. Кэмсинии эмиэ суобас курдук киһи оҥорбут быһыытын бэйэтэ урут билэр үөрэҕин, үгэһин эбэтэр быһыытын кытта тэҥнээн көрөн сыаналыырын быһаарар өйдөбүл буолар.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үчүгэйи оҥоруу диэн хайдаҕын быһааран, өйдөтөн, өйүгэр-санаатыгар үгэс оҥорон, ийэ кутугар иҥэрэн кэбистэхтэринэ киниэхэ үйэтин тухары бу өйө-санаата иҥэн сылдьар диэн кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Бу быһаарыы сөптөөх буоларын кэмсинэр санаа үөскээн баар буолара туоһулуур.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн ханнык быһыылары оҥордоҕуна үчүгэй буоларын, онтон тугу оҥордоҕуна куһаҕан диэн ааттанарын төрөппүттэрэ бэйэлэрин үтүгүннэрэн үөрэтэн иҥэрэн кэбиһэллэр. Оҕо итинтэн салгыы туох быһыыны оҥорорун барытын ити иҥмит, үгэс буолбут өйдөбүллэрин туһанан, олорго тэҥнээн көрөн тугу оҥорбутун үчүгэйин дуу эбэтэр куһаҕанын дуу арааран быһаарар. Оҕо улаатан да баран тугу оҥорбутун барытын бэйэтин ийэ кутугар иҥэн үгэс буолбут үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөн быһааран, сыаналыыр. Оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар үчүгэйи оҥоруу туһунан өйдөбүллэр элбэхтик иҥнэхтэринэ үчүгэй дьыалалары оҥороро элбиирэ ити курдук быһаарыллар.

Киһиэхэ кыра эрдэҕинэ үчүгэй диэн хайдаҕын быһааран, өйдөтөн, өйүгэр-санаатыгар иҥэриллибэтэҕинэ, кэлин онорор быһыыларын ханнык да быһыыга тэҥнээн көрөн бэйэтэ быһаарар кыаҕа суох буолар. Итинник киһи «Үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбат киһи», «Кэмсинэр санаата суох» эбэтэр тугу оҥорорун, үчүгэйи дуу, куһаҕаны дуу, арааран билбэт киһи буола улаатар.

Киһи бэйэтэ куһаҕаны оҥорбутун биллэҕинэ, бу тоҕо куһаҕаны оҥордум дии саныыр, ол иһин санааргыыр, кэмсинэр. Кыаллар буоллаҕына итинник куһаҕан быһыыны хатылаан оҥорорун тохтотор санааны ылынар. Бу оҥорбут быһыыта кини урут оҥоро үөрэммит үчүгэй диэн быһыытыгар сөп түбэспэтиттэн итинник быһаарыыны ылынар кыахтанар. Сыыһаны оҥоруу кэнниттэн киһи санааргыыра, кэмсинэрэ, аны итинник сыыһаны оҥорортон тохтотор, туормастыыр майгы буолар. Сыыһаны оҥорбут киһи көннөрүнэр кыаҕын улаатыннарар.

Киһи ханнык баҕарар быһыыны оҥордоҕуна урукку оҥорбут маннык быһыытын туһунан өйдөбүлүгэр тэҥнээн көрөр. Уруккуттан үгэс буолбут өйдөбүлэ кини ийэ кутугар иҥэн сылдьарыгар бу оҥорбут быһыытын тэҥнээн көрөр. Бу икки быһыылар сөп түбэспэттэрэ киниэхэ санаарҕабылы, кэмсиниини үөскэтэр.

Холобур, киһи кыыһырбытын омунугар билэр киһитин «Куһаҕаҥҥын» диэбит. Уруккуттан билэр, үчүгэй киһитин куһаҕаннык эппит. Ийэ кута оннук этиигэ кыайан сөбүлэспэт. Сыыһа эппититтэн олус санааҕа ылларар. Киһитэ тэйбититтэн улаханнык соҕотохсуйбут, киһитин кытта хайдах гынан тупсарын туһунан санааҕа түспүт. Сотору эйэлэһэн эмиэ бииргэ сылдьар буолбуттар.

Сахалыы кэмсинии диэн тыл киһиттэн бэйэтиттэн хайдах да арахсан туспа сылдьара өйдөммөт. «Сыыһаны оҥорбутуттан кэмсинэр» диэн сахалар этэллэр. Кэмсинии хаһан да быраҕыллыбат, ол оннугар хата кэмсинии сороҕор букатын суох буолар. «Кэмсинэр санаата суох» диэн этэллэр. Кэмсинэр санаа үөскүүрүгэр киһи өйүгэр-санаатыгар бу оҥорор быһыыта хайдаҕын, үчүгэйин эбэтэр куһаҕанын туһунан эрдэттэн ууруллубут тэҥнээн көрүүгэ аналлаах соннук быһыы баар буолара наада. Бу ууруллубут быһыы өйдөбүлүгэр тэҥнээн көрөн киһиэхэ кэмсинэр санаата үөскүүр. Бу курдук оҥорбутум буоллар үчүгэй буолуо эбит диэн санаатыттан кэмсинии үөскүүр.

Бу быһаарыы «Оҕону үчүгэй быһыыга кыра эрдэҕинэ үөрэтиэххэ наада» диэн этиигэ сөп түбэһэр. Оҕоҕо итинник үчүгэй быһыы туһунан өйдөбүллэр иҥэрилиннэхтэринэ кини хаһан баҕарар, олоҕун устатын тухары, ханнык баҕарар быһыытын ол үчүгэй диэн өйдөбүллэргэ тэҥнээн көрөр кыахтанар, сыыһаны, куһаҕаны оҥороро аҕыйах буолар.

Киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы өйдөбүлэ сахаларга былыргыттан иҥэн сылдьар. Ол үөрэх сүрүн өйдөбүлэ «Оҕону атаахтык иитимэ» диэн олус кылгастык этиллэр. Төрөппүт оҕотун бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук ииттэҕинэ, үөрэттэҕинэ уонна үлэлэттэҕинэ бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киһи оҥорор. Онтон бэйэтэ хайдах иитиллибитин курдук буолбакка сымнаҕастык, үчүгэйдик көрөн-истэн ииттэҕинэ, бэйэтинээҕэр сүрэҕэ суох, атын өйдөөх-санаалаах киһини улаатыннарар.

Киһи өйө-санаата икки аҥы буоларын быһаарар көстүүнэн суобас баара буолар. Саха дьонун өйдөбүллэригэр суобас бу курдук быһаарыллар. Киһи ис санаатыттан сиэри-майгыны кэспэккэ тутуһуута, үчүгэйи санааһына суобас диэн ааттанар. (1,161). Бу быһаарыыны өссө арыйдахпытына киһи үчүгэйи билиитэ-көрүүтэ, сиэр-майгы үөрэҕэ иҥмитэ суобас диэн буолар эбит. Суобастаах буолууга хайаан да киһи-киһиэхэ сыһыанын, дьон олохторун үөрэтии, билии-көрүү наада.

Бу быһаарыыны өссө чиҥэтэн биэрэр этиинэн саха дьоно киһилии майгылаах, сиэри-туому билинэр киһини суобастаах киһи диэн этэллэрэ буолар. Үөрэх-билии көмөтүнэн үөскээн тахсыбыт киһи киһиэхэ сыһыанын тутуһуу уонна олохсуйбут үтүө үгэстэри кэспэт буолуу суобастаах буолуу диэн ааттанар. Үчүгэй майгыга үөрэнэн истэҕинэ киһиэхэ суобаһа эбиллэн, элбээн биэрэн иһэр курдук. «Суобаһырар» диэн этии итини бэлиэтиир. Үчүгэй санаалаах, дьонтон ордук суобастаах курдук туттууну суобаһырар диэн эмиэ этэллэр.

Сайдыылаах киһиэхэ суобас баар буолара хайаан да наада. Суобастаах киһи куһаҕаны, сөбө суох быһыыны оҥорон кэбиһэн баран санааргыырын «Суобаһа ыалдьар» диэн ааттыыллар.

Суобас диэн нуучча тылыттан киирбит тыл. Үөрэх-билии нууччалартан киирбитин биллэрэн саха тылыгар киирэн иҥмит. Саха тылыгар баар кэмсинии диэн тыл суолтатын кэҥэтэн биэриигэ сөп түбэһэринэн суобас диэн тыл саха тылыгар оннун булуммут курдук.

«Суобастаах буол» диэн этии суобаһы булан ылыахха сөбүн бэлиэтиир. Киһи үөрэҕи-билиини баһылаан, өйүн-санаатын сайыннаран суобастаах буоларын быһаарар. Бу этии суобас киһиэхэ кэлин да киирэн баар буоларын утарбат.

«Суобаһын сиргэ-буорга тэпсибит» диэн киһилии майгына суох, сиэр-туом диэни билиммэт, харса-хабыра суох киһини этэллэр. Бу этии киһи урукку кэмҥэ баар буола сылдьыбыт суобаһын таах ылан быраҕан кэбиһиэн сөбүн биллэрэр. Киһи олоҕун устата хаһан баҕарар сыыһаны-халтыны оҥорон кэбиһэр кыахтааҕын бу этии ордук арааран бэлиэтиир.

Суобаһа суох киһи эмиэ баар буолар. Ол киһи өйүгэр-санаатыгар үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэр эрдэ иҥмэтэхтэринэ, бэйэтэ кэлин тугу оҥорбутун туохха эмэ тэҥнээн көрөр кыаҕа суох буолан, суобаһа суох буола улаатар. Оҥорбут быһыытын атын туохха да, ханнык эрэ үчүгэй киһи быһыытыгар тэҥнээн көрөр кыаҕа суоҕа, үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбутун арааран быһаарбатыгар тириэрдэр. Суох суобаһа хаһан даҕаны ыалдьыбат, бэйэтэ оҥорбут куһаҕан быһыытыттан хаһан да санаарҕаабат, ханнык да быһыыны оҥорбутун барытын сөптөөҕү, үчүгэйи оҥорбутун курдук ылынар. Куһаҕан дуу эбэтэр үчүгэй дуу дьыаланы оҥордум диэн кыайан быһаарбат. Ханнык баҕарар дьыалалары оҥорор кыахтанар. Суобас суох буолан ыалдьыбат, санааҕа киирэн моһуоктаабат даҕаны. Итинник киһи олус куһаҕан, сиэрэ суох да быһыыны оҥорон баран, бу тугу оҥордум диэн хата санаарҕаабат, кэмсинэр санаа киирбэт киһитэ буолар.

Суобаһа суох киһи диэн «Үчүгэйи, куһаҕаны кыайан араарбат киһи», тугу оҥордоҕуна үчүгэй, онтон тугу оҥордоҕуна куһаҕан диэн буоларын арааран билэргэ үөрэтиллибэтэх киһи буолан тахсара быһаарыллар.

Суобас диэн киһиэхэ үөрэҕи-билиини баһылыаҕыттан ыла билэн-көрөн үөрэнэн иҥэринэн иһэр үчүгэй үгэстэрэ буолаллар. Кини ийэ кута үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн суобастаах буола улаатар эбит. Киһи кэлин сыыһа туттан урут үөрэммит үчүгэй үгэстэригэр сөп түбэспэт быһыыны оҥордоҕуна кини үчүгэй үгэстэргэ үөрэммит ийэ кута санааргыыр. Киһи санааҕа түһэр. Бу санааҕа түһүү, сыыһаны оҥорбуппун диэн кэмсинии суобаһа ыалдьар диэн ааттанар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар киһи өйүн-санаатын олус дириҥник быһаараллар. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ бу тыллары хантан төрүөттэнэн үөскээн кэлбиттэрин быһаара сатыыр кыахтанна. Ол быһаарыы киһи өйө-санаата икки аҥы буоларыгар, ийэ кут уонна салгын кут диэннэргэ арахсыыларыгар олоҕурар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ тугу оҥорорун өйдөөн-дьүүллээн араарбат. Бары быһыыларын барытын төрөппүттэрин уонна улахан оҕолору үтүктэн оҥорорго үөрэнэн иһэр. Кэлин улаатан салгын кута сайыннаҕына төрөппүттэрин уонна учууталларын этиилэрин истэн үөрэнэр буолар. «Ийэм эппитэ», «Учуутал эппитэ»,- диэн ким эрэ этиитин умнубакка оҥорор буолар.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн өйө-санаата сайдан, күүһүрэн иһэр. Улаатан иһэн туох ханнык быһыыны оҥоруон иннинэ, тугу оҥорорун толкуйдаан, быһааран көрөр кыахтанар. «Бу быһыыны оҥордохпуна туох эмэ куһаҕан буолуо суоҕа дуо?» эбэтэр «Сыыһаны оҥоробун дуу, табабын дуу?» - диэн боппуруостарга эппиэттээн баран үгүс дьыалаларын оҥорорго үөрэнэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар маннык кэм кэлиитэ салгын кута сайдан барыытынан быһаарыллар. Салгын кут олус түргэнник сайдан иһэр. Оҕо өйүгэр-санаатыгар билии хантан баҕарар киирэр: кинигэттэн, киинэттэн, видиктэн, телевизортан, оскуолаттан, уулуссаттан, төрөппүттэриттэн, табаарыстарыттан, уонна да атыттартан. Ити курдук олус элбэх билиилэртэн талан ылан ханнык быһыыны оҥорорун оҕо бэйэтин өйүнэн-санаатынан талан ылан быһаарар. Ханнык баҕарар быһыыны оҥороругар бу оҥоруохтаах быһыытын туһунан бэйэтин эрдэтээҕи билиитигэр, урут оҥоро үөрэммитигэр, үгэс буолбут өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар тэҥнээн, сыаналаан көрөр.

Үөрэҕи-билиини баһылаабыт киһи ханнык баҕарар быһыыларын үөрэх--билии, суут-сокуон этиилэригэр тэҥнээн көрөр. Ити быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ куһаҕан быһыылары оҥорбот наадаҕа суут-сокуон этиилэрин эрдэттэн биллэххэ эрэ туһалаах буолуон сөбө биллэр. Кини саҥа оҥороору сорунан эрэр быһыытын суут-сокуон көрдөбүллэригэр тэҥнээн көрөр кыахтанар. Оҕолору төһө эрдэттэн, өйдөрө-санаалара саҥа сайдан истэҕинэ сууту-сокуону, куһаҕан быһыыны арааран билэргэ үөрэтэр туһалааҕын бу быһаарыы бигэргэтэр.

Куһаҕан дьоннор хаһан баҕарар бааллар. Бэйэтигэр туох эмэ барыс киирэр кыахтаннаҕына сорох киһи сиэр-майгы көрдөбүллэрин тутуспат буолууну оҥоруон эмиэ сөп. Манна эмиэ тэҥнээн көрүү туттуллар. Бу быһыытыттан барыс киириитин улахана суут-сокуон эппиэтин баһыйдаҕына, киһи куһаҕан быһыылары оҥоруон сөп.

Айылҕаҕа, тулалыыр эйгэҕэ, үлэҕэ-хамнаска, дьоҥҥо хайдах сыһыаннаһарыттан көрөн киһини «Суобастаах» эбэтэр «Суобаһа суох» диэннэргэ араараллар. Дьону маннык араартааһын кыра оҕо үчүгэй эбэтэр куһаҕан киһини билэн араарарын курдук эрээри быдан киэҥ уонна дириҥ өйдөбүллээх.

Үөрэх-билии сайдыбыт кэмигэр сууту-сокуону билэр, киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар аһара барыылары таһаарбат, эйэҕэс, көмөлөһүөн баҕалаах киһи, быһата киһи киһиэхэ сыһыаннарыгар үөрэх-билии этэрин тутуһар киһи бэйэтин суобастаах киһибин диэн этиниэн сөп буолар. Суобас итинник өйдөбүлэ элбэх дьоҥҥо иҥэн сылдьар, ол дьон атын дьону сыаналыылларыгар эмиэ ити көрдөбүллэринэн туһанан «Суобастаах» эбэтэр «Суобаһа суох» диэн быһаараллар.

Элбэх киһи өйө-санаата хайа диэки халбаҥныырыттан тутулуктанан суобас эмиэ уларыйан биэрэр. Дьон санааларыгар туохтан эмэ сылтанан уларыйыы киирдэҕинэ суобастаах буолуу көрдөбүллэрэ эмиэ уларыйаллар. Дьон өйдөрүн-санааларын тосту уларыйыылара араас революциялар, перестройкалар кэннилэриттэн тахсаллар. Россия олохтоохторо ааспыт үйэҕэ хас да итинник, өй-санаа тосту уларыйыыларын көрсүстүлэр. Билигин даҕаны суобастаах буолуу эбэтэр суобаһа суох буолуу көрдөбүллэрэ оннуларын ситэ була иликтэр. Соторутааҕыта куһаҕан өйдөбүллээх үспүкүлээн диэн тыл билигин олус үчүгэй коммерсант диэҥҥэ уларыйыыта бу атыы-эргиэн үлэтин-хамнаһын төрүтүн, бэйэҕэ барыс киириитэ элбиирин син-биир уларыппат.

Суобастаах эбэтэр суобаһа суох диэн сыанабылы киһи оҥорор быһыыларыттан көрөн, билэн атын дьон иҥэрэллэр. Бу сыаналааһын дьон санаалара буолар. Онтон киһи бэйэтин суобастаахпын эбэтэр суобаһа суохпун диэн сананара өйө-санаата атын дьон быһаарыыларыгар сөп түбэһэрин быһаарар уонна ханнык өйдөбүллэр иҥэн сылдьалларыттан эмиэ тутулуктаах.

Атын киһи оҥорор быһыыларын быһаарыыга киһи бэйэтин суобас туһунан өйдөбүллэринэн туһанар. Суобас туһунан өйдөбүл бөлөх дьоҥҥо биир суолталанарыгар тиийэр. Кинилэр бэйэлэрин суобас туһунан өйдөбүллэригэр атын киһи оҥорор быһыыларын тэҥнээн көрөр кыахтаахтара анараа киһи быһыыларыгар суобас баарын дуу, суоҕун дуу быһаарар.

Киһи бэйэтин суобастаахпын эбит диэн сананнаҕына, ол суобас бары көрдөбүллэрин билэр уонна саҥа оҥорор быһыытын ол билиитигэр тэҥнээн көрөр кыахтааҕа суобастааҕын биллэрэр.

Саха дьонугар үөрэх-билии, сурук нууччалартан киирэн суобас эмиэ кинилэртэн кэлбит. Сахалыы кэмсинэр санааны туспа арааран, киһи өйүттэн-санаатыттан тэйитэн быһаарыыга суобас олус сөп түбэспит. Кэмсинэр санааны суобас диэҥҥэ уларытыы бэйэ үөрэммэккэ эрэ, бу суобаһы хантан эрэ булан да ылыахха сөп курдук өйдөбүллээх буола уларыйбыт.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэр киһи икки, тус-туспа өйдөөх-санаалаах диэн быһаарар. Киһи оҥорбут дьыалата ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт, ол аата, кини урукку иҥэриммит үгэстэригэр сөп түбэспэт быһыылары оҥордоҕуна санааргыыр, кэмсинэр диэн буолар.

Суобас уонна кэмсинии диэн тыллар төһө да суолталара биир курдук буолбутун иһин киһи тус-туспа өйдөрүгэр-санааларыгар сыһыаннаахтар. Кут-сүр үөрэх көмөтүнэн сахалыы быһаарыыга бу икки тыл уратылара биллэн тахсаллар. Урут баар суобас киһиттэн быраҕыллан, суох буолан хаалар эбит буоллаҕына, кэмсинэр санаа киһиттэн хаһан да быраҕыллыбат, туспа арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар.

Kиһи сыыһа туттан быстах баҕа санааларын толороору оҥорон кэбиспит куһаҕан быһыыларын салгын кутун өйүгэр-санаатыгар, үөрэх-билии этиитигэр тэҥнээн көрөн сыаналыыр быһыыта, онтон санаарҕааһына суобаһа ыалдьар диэн буолар.

Онтон кэмсинии диэн киһи салгын кутунан салалла сылдьан оҥорбут быһыыта ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар сөп түбэспэт буолуута ааттанар. Ийэ куту кытта сибээстэһэр буолан кэмсинии хаһан да киһиттэн арахсыбат, куруук бииргэ сылдьар. Сахалыы өйдөбүлүнэн кэмсинии диэн өссө күүскэ санаарҕааһын, санааҕа ылларыы, сыыһаны оҥорбуту билинии өйдөбүлэ киириитэ ааттанар.

Сахалыы быһаарыыга бу өйдөбүл ордук чуолкайданан тахсар. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кутугар «Үчүгэй» диэн хайдах буолуохтааҕын туһунан чиҥ өйдөбүл иҥэрилиннэҕинэ, кини улаатан иһэн туох оҥорор быһыыларын барыларын урукку ийэ кутугар иҥэн сылдьар өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Бу тэҥнээн көрүүтүгэр саҥа оҥорбут быһыыта, урукку ийэ кутун өйдөбүлүгэр кыайан сөп түбэспэтэҕинэ киһи санааргыыр, кэмсинэр.

Онтон оҕо ийэ кутугар «Үчүгэй» диэн хайдах буоларын туһунан олохсуйбут, үгэс буолбут өйдөбүл суох буоллаҕына, бу киһи ханнык да оҥорор быһыытын кыайан тэҥнээн көрөр кыаҕа суоҕуттан ханнык да санааҕа ылларбат, кэмсиммэт даҕаны. Хата төттөрү баран, үчүгэйи дьэ оҥордоҕум буолуо диэн саныаҕын эмиэ сөп. Kыра эрдэхтэринэ, ийэ куттара сайдар кэмигэр киһилии майгыга үөрэтиллибэтэх, үчүгэйи да, куһаҕаны да араарбат дьон ити курдук үөскүүллэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үчүгэй уонна куһаҕан диэн өйдөбүллэри билэн, ийэ кутугар иҥэриннэҕинэ, үйэтин тухары оҥорор быһыыларын ол билиитигэр тэҥнээн көрөн быһаарар. Кэлин кини оҥорор быһыыларын барыларын ол уурулла сылдьар өйдөбүллэригэр тэҥнээн көрөн үчүгэйи дуу эбэтэр куһаҕаны дуу оҥорбутун бэйэтэ араара үөрэнэр. Куһаҕаны оҥордоҕуна ийэ кутун өйө-санаата ол сыыһа оҥорбутуттан кэмсинэр, санааргыыр. Киһи оччоҕуна ол сыыһаны оҥорбутун көннөрөр кыахтанар.

Саха дьонугар кэлин нууччалартан киирбит өйдөбүлүнэн үөрэх-билии этиилэригэр сөп түбэспэт, атын, куһаҕан быһыылары киһи оҥордоҕуна «Суобаһа суох» киһи буолар. Оҕо үөрэҕи-билиини атын киһи этиититтэн, кинигэни ааҕан онтон өйдөөн ылынар буолуута салгын кута сайдыытыттан эрэ саҕаланар. Үөрэх-билии өйдөбүллэрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥнэхтэринэ суобастаах буолуу өйдөбүлэ үөскүүр. Киһи сыыһа туттан суобастаах буолуу өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыыны оҥордоҕуна «Суобаһа ыалдьар» диэн этэллэр. Кини суобаһа ыарыйдаҕына, санаарҕаатаҕына, сыыһаны оҥорбутун билинэн көннөрүнэр кыаҕа улаатар.

Маннык быһаарыылар оҕону кыра эрдэҕинэ үөрэтиигэ сахаларга уонна нууччаларга араастаһыы баарын быһааран таһаарар. Саха дьоно оҕолорун ийэ кутун аан маҥнай сайыннарарга кыһаналлар, кыра эрдэхтэринэ бэрээдэккэ, киһилии майгыга үөрэтэллэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ, бэйэтэ өйдөөбөт кэмигэр кытаанахтык, чиҥник бэрээдэккэ үөрэтэннэр ийэ кутугар үчүгэй, чиҥ өйдөбүллэри иҥэрэллэр, үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэн, хаһан да аһара барбатыгар үөрэтэллэр.

Нууччалыыттан кэлин киирэн иһэр үөрэххэ оҕону кыра, бэйэтэ өйдөөбөт эрдэҕинэ иитии уонна үөрэтии туһунан үөрэх суох. Оҕо улаатан оскуолаҕа киирэн истэҕинэ үөрэтии, салгын кутун сайыннарыы эрэ ыытыллар. Кэлин кэмҥэ оҕолор кыра эрдэхтэринэ куруук оонньуу, атаахтыы иитиллэннэр ийэ куттарыгар чиҥ, үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар тустарынан ханнык да өйдөбүллэрэ суох улаатар буоллулар.

«Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэт» дьон элбээн хааланнар бэрээдэги, сокуону тутуспаттар үксээтилэр. Ханнык да ыар, куһаҕан, сиэргэ баппат быһыылары оҥорон бараннар кыратык да санаарҕаабат, кэмсиммэт, суобастара суох буолан ханан да ыалдьыбат эдэр дьон элбээтилэр.

Эдэрдэр куһаҕан быһыылары оҥоруулара элбээһинэ оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэргэ үөрэппэттэн, ийэ кутугар үгэс оҥорон чиҥ өйдөбүллэри иҥэрбэттэн үөскээн тахсаллар. Былыргылар оҕону иитиигэ аналлаах этиилэрин: «Оҕону ороҥҥо туора сытар эрдэҕинэ үчүгэй быһыыга үөрэтэллэр» диэни саҥалыы ылынан эдэр көлүөнэлэри иитиигэ уонна үөрэтиигэ туһаналлар. (2,33).

Туһаныллыбыт литература

1. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. / П.С.Афанасьев редакциятынан - Дьо-куускай: «Бичик» нац.кинигэ, кыһата, 1994.- 264 с.

2. Каженкин И.И. Киһи быһыыта. - Дьокуускай: РИО ГУ РИМЦ, 2005. - 92 с.