Кыһалҕаны билии

Кыһалҕаны билии диэн олоххо ыарахаттары, эрэйдэри, кыаллыбат суоллары көрсүү ааттанар.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарар кыахтанан, киһи буолууну ситиһэн элбэхтик үчүгэйи оҥорор буола үөрэнэрэ олус уустук, уһун кэми ылар. Атаахтатар, маанылыыр, барыга-бары бэлэмҥэ үөрэтиллэр оҕолор бэйэлэрин өйдөрүнэн-санааларынан салайтаран үлэлиир-хамсыыр кэмнэрэ кэлэригэр элбэх үчүгэйи, туһалааҕы оҥороллоро аҕыйаан иһэрэ улааппыттарын кэннэ дьэ биллэр. Кыһалҕата суох олох киһи туохха да кыһаммат, үлэлии-хамсыы сатаабат буолуутун үөскэтэрэ кэлин өйө-санаата мөлтүүрүгэр тириэрдэр.

Ханнык эмэ үлэни кыайыы-хотуу, үөрэҕи ситиһии туох эмэ кыһалҕа кыһайар буоллаҕына ордук ситиһиилээх буолар. Уһун үйэлээх саха дьонун олохторун үөрэҕэр «Кыһалҕа кыһайар» диэн этии баар. Бу олус туһалаах олох үөрэҕэ буолар. Олох киһини кыһайара кытаанах, тыыннаах буолуу иһин киһи оҥорботун да оҥотторор, кыайбатын да кыайарыгар тириэрдэр кыахтаах.

Дьон олоҕо сайдан иһиитин сокуонунан өй-санаа сайдыыта дьадаҥыттан байыы диэки хайысхаланан сайдарыттан кэмэ кэллэҕинэ баайдар дьадаҥыларынан солбуллан, уларыйан биэрэн иһэллэр. Баайдар кыһалҕата суох олохторуттан өйдөрө-санаалара туруга суох буолан мөлтүүрүттэн кэлэр көлүөнэлэрэ быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээн, эстэн симэлийэн иһэллэрин дьадаҥылар байан-тайан иһиилэрэ солбуйан биэрэллэр.

Ыарахан олохтоох дьадаҥы киһи оҕото үөрэҕи кыһанан, баарын-суоҕун барытын түмүнэн ситиһэр. Үөрэҕи ылыы, ситиһии кини санаатыгар ыарахан, элбэх үлэлээх дьадаҥы олоҕуттан куотуу, байыыны-тайыыны ситиһиигэ олук буоларын иһин, бары кыаҕын барытын түмэн үөрэнэриттэн үөрэххэ ситиһиитэ эбиллэрэ, өйө-санаата түргэнник сайдар кыахтанар.

Былыргы кэмҥэ үлэһит, дьадаҥы киһи оҕото үөрэҕи ыларга олус кыһанара, үлэни-хамнаһы сатыыра, кыайара «Кыһалҕа кыһыл кымньыылаах» диэн этиигэ сөп түбэһэр буоллаҕына, баай киһи оҕото үөрэҕи аанньа ахтыбат, мөлтөхтүк, кыһаммакка эрэ дьаалатынан үөрэнэр, үлэни аанньа ахтыбат.

«Кыра киһи кыһалҕаны билэр» диэн этии үлэһит, дьадаҥы киһиэхэ куруук туга эмэтэ тиийбэтиттэн ону-маны туһалааҕы, олоҕу тупсарары оҥороро элбиирин, өйө-санаата сайдыыта киһилии, киһи быһыытын таһынан барбатын быһаарар.

Кыһалҕа кыһайан олоххо үөрэнии туһатын сүрүн дакаастабылынан Аҕа дойду улуу сэриитин ыарахан кэмин оҕолоро кыра эрдэхтэриттэн үлэлии-хамсыы үөрэнэннэр бары кэриэтэ кырдьар саастарыгар диэри киһи быһыылаахтык үлэлииллэр, олохторун сиэри-туому тутуһан олороллор, бэрээдэги кэспэттэр, буруйу-сэмэни оҥороллоро отой сэдэх, биир эмэ эрэ. Бу ыарахан, ас-үөл аҕыйах кэмигэр аччыктыыры, ыарахан олоҕу билэн улааппыт дьон билигин даҕаны килиэп хаҕын да бырахпаттар, барытын туһаҕа таһааран иһэллэр, кыаммат-тиийиммэт дьону ордук аһынымтыалар, сымнаҕас, көрсүө майгылаахтар.

Кыһалҕаны билэн улааппыт дьон өйдөрө-санаалара киһи быһыылаах, харыстыыр, көмүскүүр санаалара элбэх, бэйэлэрэ бары үлэни-хамнаһы сатыыр, кыайар буолууга кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэллэр. Үлэһит дьон оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэттэхтэринэ оҕолоро бэйэтэ үлэлээн-хамсаан баайы-малы булунар кыаҕа улаатар. Үлэлии-хамныы үөрэнии, барыны-бары сатыыр буолуу бэйэтэ муҥура биллибэт баай буолар. Үлэлии-хамсыы үөрэммит киһи хаһан баҕарар, ханнык баҕарар үлэҕэ ситиһиилэри оҥорор кыаҕа хаһан да хаалан хаалбат.

Ыгыы-хаайыы, түүрэйдээһин күүһүнэн үлэлээһин уонна кыһалҕа кыһайыытыттан эбэтэр үчүгэй манньа иһин үлэлээһин дьоҥҥо тус-туспатык өйдөнөллөр. Кыһалҕаттан босхолоноору уонна үчүгэй манньаҕа тииһинээри киһи бары кыаҕын ууран үлэлиир буоллаҕына ыгыы, түүрэйдээһин күүһүттэн аатыгар эрэ, улахан суолтаны биэрбэккэ үлэлиир.

Үлэлии үөрэнии оҕо кыра эрдэҕинэ ордук тиийимтиэ буоларын туһугар ханнык эрэ тэптэрэн биэриилээх буолара ордук. Манна ордук оҕо кыра эрдэҕинэ көмөлөһүөн баҕа улаханын сатаан туһанан барыга бары көмөлөһүннэрэ үөрэтии суолтата улахан. Кыра кыыллары үөрэтээччилэр, дрессировщиктар туһалаах хамсаныылары оҥоруу кэнниттэн манньаны кыайа-хото туһаналлар тугу эмэ сиэтэн амтаһытан биэрэн иһэллэр.

Манньаны кыра оҕону үөрэтиигэ, ийэ кутун иитиигэ эмиэ киэҥник туһаныллар. Манна араас кэмпиэттэр, «үчүгэй оҕо» диэн хайҕааһыннар туттуллаллар. Оҕо улааппытын кэннэ үөрэх ситиһиилээх буоллаҕына араас грамоталарынан, благодарностарынан наҕараадалааһын элбэхтик туттуллар. Үлэһит киһи аахсар хамнаһыгар эбии ылар бириэмийэтэ манньалааһын биир көрүҥэр эмиэ киирсэр.

Оҕо улаатыар диэри төрөппүттэрин кыра эрдэҕинээҕилэрин курдук көрүллэн уонна үлэлээн-хамсаан улааттаҕына кинилэр курдук үлэһит, сүрэхтээх, соннук өйдөөх-санаалаах киһи буолар. Төһө да бары үөрэхтэнэн ахсааны, буукубаны билэр буолбуппут иһин үөрэҕи хайдах ылыныы былыр-былыргыттан уларыйара, тупсара уустук. Киһи үчүгэйи куһаҕаннааҕар ордук дөбөҥнүк умнара хаһан да уларыйбат. Куһаҕан ыар дьайыыта киһи этигэр-сиинигэр тиийэ дьайан ыарыыны үөскэттэҕинэ хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн ppбуор кут]]угар иҥэр.

Эрэйдээх, туга эмэ тиийиммэт олох оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн хааларынан үөскэтэр баҕа санаата ордук күүстээх баҕа санаа буолар уратылаах. Дьадаҥы оҕо улааттаҕына байыыны-тайыыны ситиһэргэ баҕа санаатын толорор кыаҕа төһө эмэ улаатар, күүһүрэр.

Оҕо улаатан баҕа санаата үөскүүр кэмигэр туга эмэ олус баҕара саныыра тиийбэт буолара ордук. Арай бу баҕара саныырбыт олоххо туһалааҕы аҕалар, өйү-санааны тупсарарга туһуланар буолара наада. Туох эмэ тиийбэтиттэн, суоҕуттан оҕо ону булаары-талаары бэйэтигэр баҕа санааны үөскэтинэр, онто улаатан истэҕинэ сыыйа-баайа күүһүрэн иһэр. Байар-тайар баҕа санаатын ситиһэригэр үлэни-хамнаһы туһана үөрэннэҕинэ үлэһит киһи буола улаатар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэтии өйө-санаата киһилии суолунан сайдарын хааччыйар. Баҕа санаатын ким эрэ толорон биэрэр буоллаҕына, онно үөрэнэн ким эрэ оҥорон биэрэрин кэтэһэргэ, бэлэмҥэ үөрэммит киһиэхэ кубулуйар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ баҕа санаалар үөскээн иҥэллэр. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ бу баҕа санаалары ийэ кут өйө-санаата диэн быһаарар. Дьиэлэригэр арыгы иһэн үөрэр-көтөр, ыллыыр-туойар төрөппүттэр оҕолоругар арыгы иһэргэ баҕа санааны үөскэтэллэр. Бу баҕа санаа оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан ууруллан оҕо улааттаҕына арыгыһыт буолан хааларыгар тириэрдэр.

Дьон бэйэлэрин үтүө санааларынан салаллан бэрээдэктээх буолаллара олус уустугун, уһуннук кыаллыбатын Россияҕа суол быраабылаларын кэһии иһин ыстыраап улаатыыта бигэргэтэр. Тоталитарнай сэбиэскэй былаас уурайбытын кэнниттэн демократия үөрэҕин киллэрэ сатааһын сүүрбэччэ сыл устата барда эрээри көҥүлү ылбыт дьон бэрээдэги, сокуоннары бэйэлэрэ өйдөрүнэн-санааларынан салаллан тутуһаллара букатын эбиллибэтэ. Кэһэтэн биэрии эрэ дьон бэрээдэги, сокуоннары тутуһалларын хааччыйар кыахтааҕа чахчы дакаастанна.

Бэйэлэрэ эрэйи-кыһалҕаны эттэринэн-сииннэринэн билбит дьон атыттар кыһалҕаларын таба өйдүүр, көмөлөһөр кыахтаналлар, аһыныгас майгыланаллар. Маннык кыһалҕа тирээн кэллэҕинэ бу курдук көмөлөстөххө туһалаах буоларын арааран билбит киһи көмөтө ордук тиийимтиэ буолар. Кыһалҕаны билбэтэх оҕо атыттар кыһалҕаларын табан өйдөөбөт, туохха кыһаналларыгар кыһаммат өйдөөх-санаалаах буола улаатар.

Кыһалҕа кыһайыытынан бэрээдэктээх буолуу кыаллар кыахтааҕа дьон өйдөрө-санаалара төһө да сайыннаҕына, үөрэҕи-билиини баһылаатахтарына олохторо көнөн, байан-тайан бардахтарына оҕолорун иитиилэрэ баайдардыы, ол аата атаахтатан, маанылаан иитиигэ кубулуйарыттан, бу олохторо тупсубут баайдар, омуктар эмиэ эстиигэ тиийиэхтэрин сөп.

Олох көнөн, баай-талым эбиллэн иһиититтэн өй-санаа сайдыыта уратыланара, сыыйа мөлтөөһүҥҥэ тиийэрэ дьон-аймах салгыы олохторугар улахан уустуктар баалларын биллэрэр. Дьон-аймах сайдыыны ситиһэн, оҥорор тиэхиникэлэрэ күүһүрэн, кыаҕыран истэхтэринэ «Туох барыта икки өрүттээх» буолуута эмиэ күүһүрэн, куһаҕаны оҥоруу эмиэ сатайан барара быһаарыллар.

Олоххо сайдыыны ситиһэн истэххэ дьон өйө-санаата аһара барарын тохтотуу, сиэр-майгы үөрэҕэ кытаатан биэриитэ хайаан да толоруллуохтаах ирдэбилгэ кубулуйдаҕына табыллар. Оҕо улаатан иһэн дьон олохторугар көрсөр кыһалҕаларын этинэн-сиининэн билэн улааттаҕына атыттар кыһалҕаларын таба өйдүүр киһи буола улаатар.

Кыһалҕа кыһайыыта олох үөрэҕэр киирсэр. Былыргы кырыымчык кэмҥэ үлэһит дьону кыһалҕа кыһайан үтүө, үчүгэй майгыланаллара кыаллар эбит буоллаҕына, аныгы, үөрэҕи-билиини баһылаабыт кэмҥэ төрөппүт эрэ кыһайыыта оҕолор үтүө, үчүгэй майгыланалларын, үлэҕэ-хамнаска үөрэнэллэрин ситиһэргэ туһалыыр кыахтаах. (1,94).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.