ТААТТА ОТОҺУТТАРА

ААН ТЫЛ

Улуу ойууттар, удаҕаттар уонна отоһуттар бэйэлэрин омуктарын философиятын, муудараһын, сиэрин-майгытын хаһан да ыһыктыбакка илдьэ сылдьыбыттара. Ол иһин кинилэр хас эмэ үйэлэри өтө көрөллөрө, уөһээ халлаантан, орто, аллараа дойдулартан быстыспат сибээстээх этилэр. Мындыр өйдөрүнэн өбүгэлэрбитин эрэйтэн-муҥтан араҥаччылаабыттара, күөмчулээбиттэрэ. Үгүс хапсыһыылаах үйэлэри нөҥүөлээн сахалар уонна аҕыйах ахсааннаах хоту омуктар эстэн-быстан биэрбэккээ, тыыннаах хаалалларыгар олук уурбуттара.

Ойууттар тус-туспа хайысхаларынан идэтийэн эмтииллэр, отоһуттууллар эбит. Ону маннык араарыахха сөп дии саныыбын:

алыптаах алгыс тылларынан эмтээччилэр,
туос эмэгэтинэн эмтээччилэр,
хаанньыттар,
түөнньуттэр,
"ис баттааччылар",
уоту саҕан алҕаан эмтээччилэр,
искэн эмчиттэрэ,
угуттаан, илбийэн эмтээччилэр,
дьахтары төрөтөөччүлэр,
уҥуох тутааччылар,
тиис эмтээччилэр,
дьалбыйан, бохсуруйан эмтээччилэр.

1.Эмээччин ойуун.

Эмээччин сурэхтэммит аата - Винокуров Гаврил. Баайаҕаҕа Кутаама урэх баһыгар Чараада диэн сиргэ Дьаараҥка аҕа ууһугар төрөөбүтэ. Кини бэйэтин кэмигэр ойуун да, отоһут да быһыытынан киэҥник биллибитэ. Эмээччин ыарыһахтары ойуун быһыытынан наар дьалбыйан уонна бохсуруйан эмтиирэ. Онтон отоһут быһыытынан ыарыһаҕы угуттаан уонна наар имэрийэн, ол быыһыгар эмиэ да туос эмэгэттэри ыарыһах ыалдьар сиригэр сыһыаран эмтиир үгэстээх эбит. Эмээччин ойууннуур уонна отоһуттуур идэтин биир да уолугар, урдуһугар иҥэрбэтэх.Эмээччини өссө тыыннаҕар Отоһут- ойуун, Эмээччин-эмчит диэн бука мээнэҕэ ааттаабатахтара эбитэ буолуо.

2.Оччут ойуун.

II Игидэйгэ Таастаах соҕоруу өттүгэр Ньимиидэ үрэх төрдүгэр Нээдэл ойоҕо Настааччыйаны уонна Салдьык Баһылай ойоҕо Арыппыананы кытта биир кэмҥэ Оччут ойуун диэн эмиэ ыарыһахтарын наар ыллаан, алҕаан, өр имэрийэн-томоруйан, атах, илии, көҕүс дьарҕаларын, түөн да уурталаан эмтиирэ. Кини олорон ааспыта эрдэтэ бэрт буолан эмтиир ньымаларын, алгыс тылларын кистэлэҥнэрин бэйэтин кытта төрөөбүт төрүт буоругар илдьэ барбыт. 3.Боодут ойуун. Дедюкин Назар Емельянович- Боодут ойуун диэн куһаҕан кэмэлдьиллээх, түктэри саҥнаах, ханна сылдьарын тухары ойуунунан суоһурҕанан наар маанылааһыны, далбары, бэриги, сүгүрүйүүнү эрэ сөбүлүүр сүрдээх сиэмэх ойуун олорон ааспыт.

Уҥуох тутааччы - Даадаҕас Эмээхсин

Иванова Мария Алексеевна, Уус-Таатта олохтоохторун сэһэннэрин Даадаҕас эмээхсин, бэйэтин үйэтигэр син балай да элбэх киһи атаҕын, илиитин тостубутун, тутан атахтарыгар туруорбуттаах эбит. Кини туппут уҥуоҕа туох да эҥкилэ суох түргэнник оһоро, силимнэһэрэ үһү. Даадаҕас эмээхсин бэйэтин атаҕа үйэтигэр устэ дэҥҥэ тубэһэн тостубутун наар бэйэтэ туттубута диэн дойдутун олохтоохторо билиҥҥэ диэри уос номоҕло оҥостоллор. Даадаҕас эмээхсин уҥуох тутуутугар бука айылҕаттан бэриһиннэриилэҕэ биллибэк- көстүбэккэ хаалбыта эбитэ буолуо. Биһиги Даадаҕас эмээхсининэн мээнэҕэ эмтээх оттору куруутун хомуттарбатаҕа.

ОТОҺУТТАР-ДААККЫ ХАРЫЛААМПЫЙ ОТОҺУТ

Кини толору аата-Васильев Харлаампый Петрович диэн.

Кини киһи иһигэр баар элбэх ыарыыларыттан ордук куртах ыарыытын балайда ситиһиилээхтих эмтиирэ. Сылаас оргуйа турар уу тыыныгар буспут дулҕаны искэ өр ууран угуттуура, ол кэнниттэн сыыйа уһуннук илиитинэн эмирийэн, илбийэн, массаастаан куртахха дьуоҕаран сытар ыарыыны хотуолатан эмтиир ньымалааҕа диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Даккы Харлаампый кэлин, кырдьан баран, ыарыыһахтары наар отунан эмтиир дьарыктаммыт. Ханнык ыарыыларга ханнык ааттаах оттору туттубута биллибэт.

ОҔО ТӨРӨТӨӨЧЧҮЛЭР

Кимиэхэ барытыгар биллэринэн былыр саха дьахталларын угус өттулэрэ билинни курдук талбыт балыыһа, эмп-томп, эчит суох буолан, кэмигэр туох да сөптөөх көмөнү ылбаккалар аҥардас оҕолоноллоругар өлөллөрө-өһөллөрө. Дьэ ол иһин былыр дьахтары төрөтуунэн анаан дьарыктанар дьон наһаа аҕыйах уонна сэдэх буоланнар, туохтаагар да күндүтүк көрүллэллэрэ, наар ыҥырыыттан ыҥырыыга сылдьаллара уонна "баабыскаһыттар" диэн ааттаналлара. Бу идэни үксүн кырдьаҕас эмээхситтэр дьарык, олохторугар иитимньи да оҥостоллоро.

Саха отоһуттарын эмтиир сорох ньымалара уонна эмтэрэ

1. Өр хаампатах босхоҥ оҕону сэттэ суол төрдүгэр олордон эбэтэр суоракка, сүөһү сылаас ханнын сааҕар уган эмтииллэрэ.

2. Олус аргыһыт киһиэхэ арыгыга табах ыаһын булкуйан баран иһэрдэллэрэ. Оннук эмтэммит киһи аргы сытыгар да турбат буолара үһү.

3. Салгын охсубут, чаҕылҕан таарыйбыт киһитин буорга көмөн эмтииллэрэ.

4. Төрүүрэ чугаһаабыт дьахтарга былыр өссө оһох буоруттан сиэтэллэрэ.

5. Айах бааһыгар сургууһу сылытан эмтэнэллэрэ.

6. Этин туспут тиитин тырыыҥкатынан ол-бу куһаҕан киртэн-хахтан, куһаҕан тыынтан, иччиттэн эҥин "арчыланан" (ыраастанан) эмтэнэллэрэ. 7. Эһэ сыатын куртах уонна сэллик ыарыыга сиэтэн эмтииллэрэ. 8. Баҕа батаһын төрдун ылан, буһаран, куртах, ис ыарыытыгар иһэллэрэ. 9. Алтан от (ньээм-ньээм) төрдун ылан буһаран, быар, бүөр ыарыыларыгар, үөс туолуутугар иһэллэрэ

Туһаныллыбыт сирдэр

Таатта отоһуттара\Е.Д.Андросов\Дьоуускай- 1993с.