Кыттааччы:Аксинка
.jpg)
Эмтээх үүнээйилэр= ДӨЛҮҺҮӨННҮҤҮЛЭР = Дөлүһүөннүҥүлэр кэргэннэригэр Саха сиригэр үүнэр 100-кэ көрүҥ киирэр, ол иһигэр 2 мас, 17 талах, 1 сэппэрээк уонна 80-ча элбэх сыллаах от. Онтон 12 эрэ көрүҥ сүмэһиннээх астаах. Манна 7 ууска сыһыаннаах 10 көрүҥү киллэрдибит. Бу үүнээйилэр син дэлэйдик тарҕаммыт буоланнар ханнык баҕарар улууска 4-5 көрүҥү булан дөлүһүөннүҥүлэр ураты бэлиэлэрин, сүрүн суолталарын билсиһиэххитин сөп.
Дөлүһүөннүҥүлэр отонноох 2 көрүҥ "Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр" киирбит. Поздняков чыҥкыныара (рябинокизильник Позднякова) диэн олус сэдэх талах. Бу талах Алдан өрүс үөһээ тардыытыгар эрэ көстөн турар. Сир ньууруттан сүтэн эрэр үүнээйи быьыытынан "ССРС Кыһыл кинигэтигэр " (1975), "Сибирь сэдэх уонна сүтэн эрэр үүнээйилэригэр " (1980) киирбитэ, Дьокуускайдааҕы ботаническай саадка чыҥкыныары үүннэрэн,сиэмэтин хомуйан атын куораттарга тарҕаталлар. Маны таьынан хаппырыас диэн мас Саха сирин тайыс айылҕатыгар эмсэҕэлиир буолан эмиэ "Саха сирин Кыһыл кинигэтигэр" киирбитэ.
Сарбанньах, нуччалыы рябина, дьөлүһүөннүҥүлэр кэргэннэригэр киирэр. Барыта 80-тан тахса көрүҥ баар, олортон биһиэхэ сибиир сарбанньаҕа үүнэр. Бу көрүҥ Сибииргэ, Дальнай Востокка, Европа уһук хотугулуу-илин өттүгэр, Хотугу Монголияҕа, Хотугулуу-Илин Китайга тарҕаммыт. Саха сиригэр өрүс хочотун батыһа ойуур булкаастаах туундара кэтирээһинигэр тиийэр, сииктээх тыаны, талах хойуу бөлкөйүн сөбүлээн үүнэр, ол гынан баран хаһан да хойуу буолбат.
Морфологията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сарбанньах - 3-10 (15) м үрдүктээх, сэбирдэҕэ суох кыстыыр мас. Эдэр умнас хатырыга дэхси ньуурдаах, кубалаҥ өҥнөөх, сааһырдаҕына тас хаҕа кыратык хайыта барар. Сэбирдэҕэ куорсуннуу уустук, 5-8 паара утарыта олорор сэбирдэхчээннэрдээх, уһун синньигэс, эрбиилии кырыылаах, үөһээ өттө хараҥа күөх, түүтэ суох, аллараа өттө сырдык күөх, ньуолах түүлээх. Сибэккитэ кыра, чааскыта 5 сэбирдэхтээх, эминньэҕэ маҥан өҥнөөх 5, тычинкта элбэх, соҕооччуга 1. Сибэккитэ хойуу сибэккилээх суон-чукка маарынныыр сүүмэххэ олорор. Онон дьукаах сибэккитэ бөдөҥ буолан, ыраахтан көстүмтүө, мас сабарайын олус тупсарар. Аһа- яблокатыҥы отон, 2-5 уҥуохтуйбут хахтаах сиэмэлээх, куураҕас, татархай, араҕастыҥы-кыһыл.сэбирдэх сибэкки мас талах
Үүнэр кэмэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сарбанньах от ыйыгар сибэккилиир, атырдьах ыйыгар аһа ситэр. Отоно хомуллубат буолан көтөр-сүүрэр сиэн бүтэриэр диэри күһүнү-кыһыны быһа турар. Отонун чыычаахтар сөбүлээн сиир, сиэмэтэ оннук тарҕанар. Табыгастаах усулуобуйаҕа түбэстэр эрэ сиэмэтэ тыллар. Ити курдук сарбанньах Саха сирин сииктээх тыатыгар, сэдэхтик да буоллар, тарҕанан үүнэр.
Сарбанньаҕы олоххо туттуу
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сарбанньах киһи олоҕор улахан туһалаах үүнээйи диэн биллэр. Маһын этэ ньыгыл, бөҕө, кытархайдыҥы өҥнөөх, үчүгэйдик кыһыллар, дэхсилэнэр. Онон маһынан дьиэҕэ туттуллар араас кыра тэрили, киэргэли оҥороллор. Хатырыга 14% тиийэр дубильнай эттиктээх, тириини таҥастыырга туттуллуон сөп. Сарбанньах- мүөттээх үүнээйи. Сэбирдэҕиттэн күрүҥнүҥү-кыһыл кыраасканы ылаллар. Сэбирдэҕэ, отоно олус элбэх витаминнаах (ордук С витамин).
Медицинаҕа туттуута
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сарбанньах отонун маҥнайгы хаһыҥ түспүтүн кэннэ хомуйар ордук, оччоҕо биллэ минньийэр. Медицинаҕа отон оргуйбут суурдаһынын цынганы эмтииргэ, витамин тиийбэт буоллаҕына туһаналлар. Норуот эмчиттэрэ илдьи буспут отону ииктэтэр, сыптарытар уонна хаан тохтотор ньыма курдук тутталлар. Сиэмэтэ 22% диэри арыылаах, ол эмиэ туһаҕа тахсыан сөп. Итини тэҥэ отоно аска эмиэ туттуллар: барыанньа буолар, араас утах, арыгы, кэмпиэт оҥорорго туһаныллар.
Сарбанньах- тупсаҕай көрүҥнээх киэргэл үүнээйи: сэбирдэҕиндьарҕаата, муус-маҥан бөдөҥ дьукаах сибэккитэ, отонун улахан сүүмэҕэ маһы олус киэргэтэр. Онон бу маһы көҕөрдүүгэ, отонноох саады үүннэриигэ туттуохха сөп.Отон
Туттуллубут литератуура
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Тимофеев П.А. Иванова Е.И. Саха сирин отонноох үүнээйилэрэ (22-23 стр)- Дьокуускай к. 1994 сыл.