Куһаҕан үгэс үөскээһинэ

Куһаҕан үгэс үөскээһинэ куһаҕан быһыылары оҥорууттан ордук түргэтиир.

Саха сирин нуучча государствотыгар холбооһуҥҥа арыгы олус улахан оруолу ылбытын билигин ким да ахтыбат. Ол кэмҥэ саха дьоно кытаанах арыгыны, водканы, испиири букатын билбэттэрэ, кинилэри арыгынан төһө баҕарар албынныырга, көөчүктүүргэ олус улахан кыаҕы биэрбит. Kэлии дьону кытта маҥнайгы көрсүһүүлэр улаханнык арыгылааһыннарынан түмүктэммиттэрин кэннилэриттэн олохтоохтор кэлии нууччалары ордук сөбүлээбиттэр. Күндүлүүр, маанылыыр ыалдьыттарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһа үөрэммит саха дьоно арыгыны иһии, итирии кэнниттэн туох баар бары сыаналаахтарын туран биэрбиттэрэ ити быһаарыыга ордук сөп түбэһэр.

Арыгыны оҥорон таһаарыыны аҥардастыы государство бас билиитэ арыгы атыыта аҕыйыырыгар, арыгыны испэт дьон элбээн барыыларыгар көмөлөспөт. Арыгы эргиэниттэн киирэр барыстан тииһинэр буолан государство бэйэтэ арыгы иһэр дьон аҕыйаабаттарыгар уонна арыгы куруук баарыгар интэриэһэ улаатар. Салайааччылар араас көрсүһүүлэрэ, презентациялара барылара арыгы иһиитинэн доҕуһуолланаллар. Салайар былаас, государство дьонун итинник быһыылара биһигини үтүктэн, биһиги курдук, бары көрсүһүүлэргитигэр, үөрүүгүтүгэр арыгыта иһэр буолуҥ диэн илэ көрдөрөн дьону барыларын үөрэтэ сылдьаллар.

Үлэһит дьон арыгыны аһара испэккэ үөрэнэллэр. Бэйэ быһаарынар өйө-санаата суоҕуттан, үөһээ диэки көрө, тойоттортон, Москваттан туох ыйыы кэлэрин кэтэһэ олорорго үөрэммиттэр. Онтубут баара анараа дьон арыгыны иһээччилэр аҕыйыахтарын баҕарбаттар. Хата арыгыттан киирэр барыс элбиирин үөскэтэ сатыыллар, арыгыны кытта олохтоох дьон табан, сөптөөхтүк охсуһууну ыыталларын сөбүлээбэттэр, анаан-минээн буккууру киллэрэллэр.

Кинилэр ыйыыларынан ыытыллар арыгыны бобон кэбиһэр быһыы, эдэрдэр бастаан иһэр, саҥаны элбэхтик оҥоро сатыыр өттүлэригэр арыгыны булууга-талыыга интэриэстэрин үөскэтэн, күүркэтэн биэрэринэн, төттөрү хамсааһыны биэрэн, үүнэн иһэр эрчимнэрин, кыайар-хотор баҕа санааларын арыгыны булуу уонна иһии диэки салайар. Онтон салгыы бу быһыы эдэрдэр бастаан иһэр өттүлэрин аны бары үтүктэн, арыгыны була-тала, иһэ сылдьалларын көҕүлүүр, элбэтэр.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ оҕо ийэ кутугар ордук үөрбүт-көппүт майгы иҥэн, өйдөнөн хааларын бэлиэтиир. Дьиэҕэ арыгы иһэн үөрүүнү-көтүүнү тэрийии кыра оҕону арыгылыыр үгэскэ үөрэтэрэ ордук күүстээх. Араас үөрбүт-көппүт сирэйдэр, ырыа-тойук, хурустаал үрүүмкэлэр лыҥкынас тыастара, кураанах бытыылкалар муостаҕа төкүнүйүүлэрэ барылара кыра оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубат гына өйдөнөн хаалаллар. Бу оҕо атын доҕотторун кытта оонньууругар үрүүмкэлэри охсуһуннара оонньооһун, бытыылкалары төкүнүтүү сүрүн бэлиэ буолан иҥэн хаалар кыахтанар.

Дьахталлар үгүстэрэ арыгыны иһиини утараллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны испэт буолуу кыра оҕолорго арыгы иһиитэ үгэс буолан ийэ куттарыгар иҥэн, олохсуйан хаалыытын суох оҥоруо этэ. Кыра эрдэҕиттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэммэтэх оҕо, улаатан баран арыгы иһиитин бэйэтин толкуйдуур өйүнэн-санаатынан, салгын кутунан салайдаҕына аһара испэт, кэмнээн иһэр, бэйэтин арыгы иһэр баҕатын туттунан тулуйарыгар олук ууруллар. Оҕо улаатан тугу оҥорорун барытын бэйэтэ быһаарар кыахтаммытын кэнниттэн арыгы иһэригэр, сөбүн көрөн, мээрэйин билэн туттунарыгар кыра эрдэҕинэ үөскээбит үгэһэ олук буолар кыахтаах.

Дьон олорор дьиэлэриттэн туспа турар аналлаах аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэри тэрийии эр дьон дьиэҕэ хааттаран олорон кыра оҕолоругар көрдөрө-көрдөрө арыгы иһэллэрин тохтотуон сөп. Биир интэриэстээх, сөбүлүүр дьарыктаах эр дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта көрсүһэр, кэпсэтэр, санааларын атастаһар дьиэлэннэхтэринэ олох таһымыттан хаалан хаалбакка, тэҥҥэ барсан иһэллэригэр, аҥардастыы арыгы иһиитин диэки салаллыбаттарыгар көмөлөһүө этэ. Аныгы, кыра оҕолоох ийэлэр оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт сыалтан, арыгылыыр киһини туспа турар арыгы иһэр дьиэҕэ баран арыгылыырын ситиһэллэр.

Аһыыр, арыгы иһэр дьиэлэр аан маҥнай аһыллалларыгар, билсибэт дьон бииргэ түмсэн аһыылларыгар, арыгы иһиитигэр ситэ үөрэнэ илик биһиги дьоммут сүгүн буолбаттара биллэр. Дьону бэрээдэккэ үөрэтии төһө эмэ уһун кэми ылар. Саҥа көлүөнэлэр улаатан, инникилэри солбуйан иһиилэриттэн өй-санаа уларыйыыта үөскүүрүн уонна олоххо киирэрэ ситиһиллэрин «Кут-сүр үөрэҕэ» быһаарарын тутуһан, бу дьыалаҕа аһара тиэтэйэн, ыгааһыны тохтотуллар.

Билиҥҥи телефон, массыына үйэтигэр аһыыр дьиэ иһигэр бэрээдэги олохтуур аһара улахан уустугу оҥоруомуон сөп. Сотору кэминэн сылдьар дьон үксүлэрэ үчүгэй бэрээдэктээх, үчүгэй астаах дьиэлэр диэки барар буола үөрэниэхтэрэ этэ.

Арыгы иһэр дьиэлэргэ итириктэр айдааннара, охсуһуулара бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара тарҕаныытын таһаарар. Бу дьиэлэр куһаҕан сурахтара төһө киэҥник тарҕаныыта арыгы куһаҕанын эмиэ дакаастыыр. Арыгы туһунан куһаҕан сурахтар тарҕаныылара арыгыны испэт буолууга туһаны аҕалыахтаахтар. Арыгы иһэр дьиэлэргэ үөскээн тахсар куһаҕан сурахтар төрөппүттэр истиилэригэр тиийдэхтэринэ, кинилэр кыра оҕолорун арыгы иһэр куһаҕан диэн үөрэтэннэр, оҕолоро бу дьиэлэри тумна сылдьалларын үөскэтэр. Оҕо хаһан баҕарар төрөппүтүн ылыннарыылаах этиитин сэҥээрэр, үгүстүк толорор. Бу арыгы иһэр дьиэлэр куһаҕан сурахтара кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэтиини тохтоторго улаханнык туһалыыр.

Арыгы иһэр дьиэлэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар икки өрүттээхтик дьайаллар:

Бастакытынан, эр дьон мустаннар арыгы иһэллэр, кэпсэтэллэр, араас оонньуулары оонньууллар, сынньаналлар, араас санааларын атастаһаллар. Бу дьиэлэр кинилэргэ өйдөрүн-санааларын сынньаталларыгар олус наадалар. Эдэр дьоҥҥо ордук туһалыахтарын сөп. Элбэх арыгыны испэт киһи биир эмэ үрүүмкэни иһэригэр маннык дьиэлэр өссө улахан туһалаахтар. Биир эмэ үрүүмкэни иһээри сыалай бытыылканы атыылаһан баран, бу киһи барытын иһэн итирэригэр эрэ тиийэр эбэтэр кыттыгастары булунан атыттары эмиэ арыгылатар. Дьоно, кыттыгастара кэлбэккэ хааланнар бэйэтэ эрэ биир бытыылканы барытын иһэ охсон итирэн хаалбыт киһини хата, анекдот оҥостон күлэ сылдьарбыт эмиэ баар.

Арай бу дьиэлэр арыгыны отой испэт дьон санааларыгар арыгыны иһэргэ агитациялыыр кииннэр курдук көстөннөр, маннык дьиэлэри тэрийиини олус күүскэ утарсаллар. Бу дьон арыгы эдэр дьоҥҥо дьайыытын ситэ өйдөөбөттөрүттэн, тиэтэйэн, бары Россия дьонун курдук быһалыы бара сатаан, дөбөҥсүтэн, арыгыны бобон кэбиһии иһин туруналлар.

Иккиһинэн, бу дьиэлэртэн тарҕанар куһаҕан сурахтар кыра оҕолору арыгыттан тэйитэллэр. Бу дьиэҕэ үөскүүр куһаҕан сурахтарынан төрөппүттэр кыра оҕолорун сэрэттэхтэринэ, куттаатахтарына, оҕолор бу дьиэлэри сөбүлээбэт, абааһы көрүүлэрин үөскэтиэхтэрин сөп. Кыра эрдэҕиттэн арыгыны сөбүлээбэт буолууга ийэ кута иитиллибит оҕо улааттаҕына даҕаны, өйө-санаата улаханнык уларыйбат. Итини тэҥэ эр киһи арыгытын ол дьиэҕэ эрэ иһэр буоллаҕына, кыра оҕо арыгы иһэн үөрэри-көтөрү көрбөтөҕүнэ, арыгы иһиитэ өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэн хаалбат. Кини улаатан баран, бэйэтин толкуйдуур өйө, салгын кута сайдыбытын кэннэ, арыгыны истэҕинэ даҕаны арыгыга баһыттаран, арыгыһыт буолан хаалымыан сөп.

Бу кэмҥэ арыгыны утары охсуһууга сөптөөх быһаарыныы ылынылла илик. Арыгыны аһара испэт буолууга дьон өйүн-санаатын уһун кэмҥэ дьаныардаахтык үөрэтиини саҕалыахха, оҕолорго кыра эрдэхтэриттэн арыгыны иһии үгэс буолан иҥэрин суох оҥоруохха наада. Бу кэмҥэ диэри «улахан убай» сүбэтинэн, ыйыытынан наар бобон уонна арыгыны суох оҥорон охсуһа сатыыллар. Инньэ гынан хайа сахха арыгыһыт буолан бүппүт дуу эбэтэр улаханнык ылларбыт дьону ордук харыһыйан көрөн-истэн, бүөбэйдээн тахсыллар. Арыгыга улаханнык ылларан соччо туһаны да аҕалбат буолбут дьону олус аһына, өссө харыстыы, уһун кэмҥэ көрө-истэ, үйэлэрин уһатыллар.

Көмүскүү, харыстыы сатыыр арыгыһыт буолбут дьону кыра уонна улаатан иһэр оҕолордооҕор ордук саныыр курдуктар. Арыгыһыттары үчүгэйдик көрөрү-истэри, харыстыыры оҕолор өйдөрүн-санааларын харыстыырдааҕар урутаан тутуллар. Оҕолор өйдөрүн-санааларын арыгыттан, арыгы иһэр үгэстэн аан бастакынан харыстааһын, эдэр көлүөнэлэр арыгыттан ыраас, тэйиччи өйдөөх-санаалаах дьон буола улааталларын үөскэтэр.

Арыгыһыт киһи бэйэтэ кыра оҕолорго холобур буолан көстө сылдьар. Кини итирэн баран үөрэрэ-көтөрө, мөҕөрө-этэрэ барыта кыра оҕо өйүгэр-санаатыгар ордук хатанар. Арыгыһыт буолбут дьону аһара харыстаан оҕолору арыгы иһэр «үчүгэй» диэн өйдөбүл киириитигэр үөрэтиллэр. Бу арыгыны иһэр үгэс кыра оҕоҕо иҥэн хааллаҕына, кини улаатан баран эмиэ арыгыга кыаттаран, арыгыһыт буоларыгар олук ууран биэриллэр.

Эдэр, үүнэн иһэр көлүөнэлэр арыгыга хайдах сыһыаннаах дьон буола улааталларын хааччыйыы төрөппүттэр ытык иэстэрэ. Арыгыһыт оҕолордоох аймахтар эстэр, симэлийэр дьылҕаланаллар. Ыаллар бэйэлэрин олохторун салҕааччыларын ханнык үгэстэргэ үөрэтэллэрэ бэйэлэрин тустаах дьыалалара эрээри, общество, аймахтар, омук хас биирдии киһитигэр эппиэтинэһи эмиэ сүгэллэр.

Төрөппүттэр оҕолору олох кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэтэхтэринэ эрэ, киһи быһыылаах «туйах хатарааччы» улаатан тахсар. Кыра эрдэҕиттэн арыгыһыт буоларга аналламмыт «туйах хатарааччы» кимиэхэ нааданый?

«Эстэн, бүтэн эрэр аймахтарга арыгыһыт дьон үөскүүллэр»,- диэн этии баара, төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын сайдыытыгар ылар оруоллара лаппа үрдүгүн өссө чуолкайдаан биэрэр. Үгүс өттүгэр аһара көрүллэн-истиллэн атаахтык иитиллибит оҕо арыгыһыт буолан хаалара ордук хомолтолоох.

Билигин арыгы туһунан кэпсэтиигэ бу боппуруоһу чуолкайдык арааран быһаарыахха сөп буолла. Аны государство арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар кыһаммата быһаарыллыбытынан, оҕолорун туһугар төрөппүттэр эрэ кыһаналлар. Төрөппүттэр оҕо ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар арыгыны испэт буолуу үгэстэрин иҥэрдэхтэринэ, арыгыга сыһыана соннук үөскээн олохсуйар уонна үйэтин тухары араҥаччылыы сылдьар.

Олоҕу бу баарын курдук ыытан иһии, кэлэр көлүөнэ эдэр дьон өйдөрө-санаалара арыгы диэки охтуутун, салаллыытын кыайан көннөрбөт. Арыгы кыра оҕолорго хайдах дьайарын аахайбакка, өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар ханнык үгэс иҥэн, ууруллан хааларыгар төрүт кыһамматы көрдөрүллэр. Мантан инньэ арыгыны утары охсуһууга хайысханы тосту уларытан оҕолор өйдөрүн-санааларын ордук харыстыырга, көмүскүүргэ туһаайар кыах баар буолла.

Оҕо өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн арыгыны испэт буолуу үгэстэригэр иитилиннэҕинэ, улаатан баран арыгыны иһэртэн туттунарыгар күүстээх буолар. Кини ийэ кутугар олохсуйан, иҥэн хаалбыт, арыгы куһаҕанын туһунан өйдөбүл, үгэс кинини тохтото, туормастыы, арыгыттан тэйитэ сылдьара арыгыһыт буолбатыгар туһалыыр.

Арыгыны утары охсуһууга аан маҥнай кыра оҕолору арыгы иһэр үгэскэ үөрэппэт буолуу туһаныллар. Төрөппүттэр элбэхтик дьиэлэригэр арыгылаан кыра оҕолору арыгыны иһэр үгэскэ үөрэппэттэрэ ирдэнэр. Оччоҕуна эрэ кэлэр көлүөнэ эдэр дьон арыгыны абааһы көрөр, эккирэтэн испэт дьон буола улааталлара ситиһиллэр.

Сахалар төрүөхтэриттэн күүстээх санаалаахтар. Ол күүһү тымныы дойду биэрэр. Хантан да халлаантан түһэр күүс курдук санаабатахха табыллар. Арай тымныы сиргэ олохтоох буолан кыра эрдэхтэн улахан тымныыны тулуйар буола үөрэнииттэн, тулуурдаах буолуу, өһөс санаа сайдан, үөскээн тахсара өйү-санааны күүһүрдэр. Кыахтаах киһиэхэ өһөс санаата киирдэҕинэ бэйэтэ да арыгыны аһара испэт буолууну ситиһиэн сөптөөх. Хас биирдии киһи санаатын күүһүртэҕинэ, туруннаҕына, биир санааны ылыннаҕына арыгыттан тутулуктаах буолууну кыайар кыахтаах. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №252. 7.05.2015.