Киһи уонна айылҕа

Киһи уонна айылҕа уратыларын быһаарыы саха тылыгар киирэн иҥэн сылдьар.

Билигин остуоруйа науката дакаастаан эрэринэн сахалар Сибиир уhун үйэлээх олохтоохторуттан биирдэстэрэ буолаллар. Сахалар былыргы хунн омуктары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара уонна саҥарар тыллара биир эбитэ дьону итэҕэтэр гына дакаастанан эрэллэр. Былыргы кэмнэртэн саха дьоно Айылҕаны кытта араас өрүттээх тутулуктарын билигин даҕаны быhа иликтэр, куруук айылҕаҕа сылдьаннар, үлэлээннэр-хамсааннар эттэринэн-хааннарынан бу тутулуктар баалларын чахчы билэллэр.

Киhи Айылҕаны кытта бары өрүтүнэн барытынан ханна да хамсаабат гына хам тутулла сылдьар. Сэбиэскэй былаас саҕана материалистар-коммунистар баhылаан-көhүлээн олорор эрдэхтэринэ киhи Айылҕаттан аҥардастыы ылан туhанар уонна бэйэтин туһатыгар Айылҕаны хайа таптаабытынан уларыта тутар кыахтаах курдук өйдөбүлү дьоҥҥо иҥэрбиттэрэ. Киhи сиртэн ылан ыраас ууну иhэриттэн уонна сиргэ үүнэр, үөскүүр араас астары ылан тото-хана аhыырыттан ураты атын тутулуктар суохтар диэн үөрэтэллэрэ. Киһи Айылҕаны баһыйа тутан салайыахтаах дииллэрэ уонна кырдьык даҕаны кыайаары «Уларыта тутуохпут» диэн олус хорсуннук сананаллара, хоту диэки сүүрдэр өрүстэри соҕуруу диэки сүүрдүөхпүт диэн кыайа-хото былаанныыллара кытта баар этэ. Кэнники кэмҥэ Айылҕаны тосту уларыта тутуу сирдээҕи дьоҥҥо чахчы кыаттарбат суол буолар.

Сахалар "Киһи-айылҕа оҕото" диэн этиилэрэ толору дакаастанан иһэр. Уһун үйэлэргэ айылҕа "Туох барыта икки өрүттээх" диэн тутулугун иһигэр хардары-таары хамсыыра дьону чочуйан оҥорбут. Айылҕаҕа үөскүүр олус күүстээх силлиэлэртэн, буурҕалартан дьон билигин даҕаны саһан эбэтэр куотан эрэ быыһанар кыахтаахтарын билиннилэр.

Киhи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута уонна Айылҕаҕа үөскээн оҥоһуллубуттар бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттарын, букатын атын-атын төрүттээхтэрин саха дьоно былыр-былыргыттан арааран билэннэр бэйэлэрин тылларыгар бу оҥоруулары тус-туhунан тылларынан этэн арааран бэлиэтииллэр.

Айылҕаҕа туох барыта баар буолуута, үөскээһинэ туспа «Оҥоһуу» диэн тылынан киһи оҥорбутуттан, ол аата оҥорууттан туспа арааран бэлиэтэнэр. Бу тыллары, оҥоһуу уонна оҥоруу диэннэри көннөрү тэҥнии тутан санаатахха улахан уратылара суох курдуктар, арай биирдии буукубалара, дорҕоонноро эрэ тус-туһунаннар. Бу тыллар киһиэхэ иҥэрэр өйдөбүллэрэ уонна суолталара бэйэ-бэйэлэриттэн лаппа улахан уратылаахтар.

Саха тылыгар туттулла сылдьар «оҥоhуу» уонна «оҥоруу»- диэн тыллар суолталарын ырытан көрүөхпүт. Дапсы «Иhирэх тыл»- диэн радионан кэпсиир передачатыгар бу икки тылы хайдах туттар туhунан быhааран кэпсээбитэ. Саха дьонун санааларыгар бу икки тыл букатын тус-туhунан өйдөбүллэри биэрэллэрин биир да тылынан ахтыбат. Бу тыллар суолталарын өссө дириҥник ырытыы, итилэри хайдах өйдөбүллээхтик уонна ханна туһанары быһааран биэрэр.

Тыл үөрэхтээхтэрэ быһааралларынан аан маҥнайгы тыллар биирдии эмэ дорҕооннортон холбонон үөскээбиттэр. Тыллар төһөнөн былыргылар даҕаны соччонон аҕыйах буукубалаахтар, ол эбэтэр дорҕооннордоохтор. Саха тыла олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит буолан аҕыйах дорҕооннордоох тыллар олус элбэхтэр уонна киһи өйө-санаата сайдыытын уратыларын эмиэ быһаарар өрүттэри иҥэриммиттэр.

«Оҥ» уонна «ос», «оһуу» диэн тыллар холбоспуттарыттан оҥоһуу диэн тыл үөскээбит уонна урут, былыр оҥуллубута оспута быданнаабыт аны уларыйбат буолбут диэн өйдөбүлү бу тыл биэрэр.

Оҥоhуу диэн тылы быhаардахха, бу тыл хайы-сах, төһө эмэ эрдэ, ким эрэ оҥорон бэлэмнээн кэбиспитин көрдөрөр уонна өйдөтөр. Бу тыл мэлдьи Айылҕа оҥорбутугар сыhыаннаһар уонна киhи бэйэтэ кыайан оҥорбот быһыыта, былыр үйэҕэ оҥоһуллан бэлэм буолбут диэн өйдөбүлү биэрэр. Бу тыл Айылҕаттан тутулуктаах «Төлкө» уонна «Дьылҕа»,- диэн тыллары кытта бииргэ туттулуннаҕына ордук табыллар уонна өйдөнөр. А.С. Саввинов эмиэ бу тылы «Төлкө» уонна «Дьылҕа»,- диэн тыллары кытта сибээстиирэ ордук оруннаах.

«Айылҕаттан айдарыылаах, үөhээттэн оҥоһуулаах»,- диэн этии бу тыл дьиҥнээх суолтатын уонна ураты өйдөбүлүн толору биэрэр. Итини тэҥэ: «Оҥоhуута, ыйааҕа билиэҕэ»,- диэн сахаларга баар өйдөбүл бу тыл дьиҥнээхтик «Төлкөнү» уонна «Дьылҕаны» кытта тутулуктааҕын дакаастыыр, эрдэттэн хайдах оҥоһуллубутун, ыйыллыбытын курдук буолуохтааҕын мэктиэлиир.

«Оҥоhуу»,- диэн тыл көннөрү, сирдээҕи дьон кыайан оҥорбот оҥоhуулара диэн өйдөбүллээх уонна былыр үйэҕэ киминэн эрэ оҥоһуллан бэлэм буолбутун илэ көрдөрө сылдьар. Урут оҥоһуллубуту эрэ көрдөрөр аналлаах тыл буолан кыайан билиҥҥи бириэмэҕэ уларыйан туттуллара букатын табыллыбат. Билиҥҥи бириэмэ сыһыарыытын холбоон туһанаары гыннахха «Оҥоһор» диэн ханна да суох тыл буолан хаалар. Бу тыл быһаарар өрүттэрэ Айылҕа бэйэтин кистэлэҥ күүстэринэн, тэҥнэһиитин сокуонунан былыргы үйэҕэ оҥоhуллан, чочуллан, тэҥнэнэн бэлэм буолбуттарын ордук чуолкайдаан көрдөрөр.

Киһи бэйэтэ кыайан оҥорбот, урут хаһан эрэ оҥоһуллубут Айылҕа араас көрүҥнэрэ, тыынар-тыыннаахтара, ол иһигэр киһи бэйэтэ эмиэ бу «Оҥоһуу» диэн тылынан бэриллэллэрэ ордук өйдөнөр уонна табыллар. Бу тыл сүрүн уратытынан билиҥҥи уонна кэлэр кэмнэргэ уларыйан туттуллубата буолар. Урукку кэмҥэ оҥоһуллан бүтэн баран билиҥҥи кэмҥэ кыайан уларыйбат гына оҥоһуулаахтарын туспа чиҥэтэн бэлиэтиир. Бу тыл итинник уратыта саха тыла олус былыргы төрүттээх тыл буоларын өссө төгүл дакаастыыр. Киһи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбута уонна Айылҕаҕа бэйэтигэр үүнэн-сайдан оҥоһуллубуттар туспа уратылаахтарын сахалар былыр-былыргыттан ыла арааран билэллэрин уонна олохторугар туһаналларын биллэрэр.

«Оҥ» уонна «ороо», «оруу» диэн тыллар холбоспуттарыттан оҥоруу диэн тыл үөскээбит уонна билигин оҥо уонна оруу турары биллэрэр.

Оҥоруу диэн тыл саха тылыгар ордук элбэхтик туттуллар уонна киhи бэйэтэ тутан-хабан оҥорбутугар барытыгар сыhыаннаһар, олору быһаарар аналлаах. Киhи бэйэтэ илиитинэн тутан-хабан, Сир үрдүгэр тугу барытын оҥорбута уонна айбыта бу тылынан бэриллэрэ таба буолар. Киһи оҥорбута уһун үйэтэ суох. Бу эрэ тыл билиҥҥи бириэмэҕэ уонна кэлэр кэмҥэ туттуллар гына уларыйан, «оҥорор» диэн көрүҥнэнэн дьон урут тугу оҥорбуттарын уонна салгыы тугу оҥоруохтаахтарын эмиэ быһаарар.

«Оҥоруу» диэн тыл киһиэхэ бэйэтигэр буолбакка кини урут тугу оҥорбутугар, билигин оҥоро сылдьарыгар уонна инники өссө тугу оҥоруохтааҕар барытыгар сыһыаннаһар, ол аата бу тыл киһи бэйэтэ тугу-эмэни оҥорон Айылҕаҕа таһаарар дьайыытын, уларытыытын көрдөрөр аналлаах. Киһи бэйэтэ тугу оҥорбута барыта «оҥоруу» диэн тылынан бэриллэрэ, киһи оҥорбута олус уһун үйэтэ суоҕун эмиэ арааран көрдөрөр уонна Айылҕаны уларытарын быһаарар.

Былыргы саха дьоно Айылҕаны кытта быдан чугастык сыһыаннаһан, үчүгэйдик билсэн-көрсөн олорбуттарын бу икки тус-туспа өйдөбүллээх тыллар бааллара туоһулууллар. Бу тыллар саха тыла киһи өйүн-санаатын уонна үлэтин-хамнаһын быһаарыыга ылар оруола үрдүгүн, былыргыттан, киһи өйө-санаата саҥа сайдыаҕыттан ыла чочуллан оҥоруллубутун уонна ол кэмнэртэн ыла уларыйбакка сылдьарын быһаараллар.

Саха тылын хас биирдии дорҕооно тыл суолтатын быһаарыыга улахан оруолу ыларын таба сыаналаан өссө күүскэ харыстаатахпытына уонна табатык, уларыппакка эрэ туһаннахпытына табыллар. (1,5).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Айылҕа бэйэтин ыраастанар. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2008. - 78 с.