Иирии

Иирии
Иирбит ыт
МКБ-10	A82.
DiseasesDB	11148
eMedicine	med/1374  eerg/493 ped/1974
MeSH	D011818

Иирии (лат. Rabies) диэн сытыытык, баас-үүт устун киирэн киин ниэрбэ систематын сүһүрдэр ыарыы.

Көбүтээччитэ — вирус (ол аата көннөрү микроскобунан улаатыннаран да кыайан таба көстүбэт кыракый харамай). Кырыска үс ый тыыннаах сытар. Тымныыга кэнсиэрбэлэнэр. 70° диэри ититиигэ түргэнник өлөр. Иирэн ыарыынан сүөһү бары көрүҥэ, ону ааһан киһи эмиэ ыалдьар.

Ыарыы олохсуйуута уонна тарҕаныыта

Иирэн ыарыы вируһа клиническэй көстүүтэ биллиэн 10—15 хонук инниттэн сүөһү сыраанын кытта тахсыбытынан барар. Ыалдьыбыт сүөһү доруобай сүөһүнү ытырыытыттан эбэтэр сыраанынан биһиититтэн ыарыыны сыһыарар. Ордук ыт, куоска, адьырҕа кыыллар, саһыл эҥин киһиэхэ түһүүлэрэ, ытырыылара кутталлаах.

Ыарыы көстүүтэ

Иирэн ыарыыга кистэлэҥ кэмэ 2—3 нэдиэлэттэн хас да ыйга диэри тиийэр. Ыарыы хас да клиническэй көстүүлээх. Бууйунай көрүҥэр ыт аҥаарыйан хаалар, аһыттан, сороҕор ууттан эмиэ аккаастанар. Аппетита кубулуйар (ол-бу түбэһиэх сэби ыйыстар), үрэригэр куолаһа кыыкынаан иһиллэр, хараҕа ыйаастыгас одьо-дьодьо буолар. 1—2 хонон баран дьиҥнээх ииригириитэ кэлэр. Ыттар саҥата суох саба түһэллэр уонна ытыраллар, сыаптарын быһан, дьиэттэн куоталлар, Кинилэр аллараа сыҥаахтара босхо түһэр, төбөлөрө, кутуруктара аллараа санньыйар, сырааннара саккырыы сылдьар буолаллар. Ыарыы үгэнэ баралыыһынан, сүөһү өлүүтүнэн түмүктэнэр.

Иирэн ыарыы түлээгирии уонна паралитик көрүҥнэригэр сүөһү сирэйин былчыҥнара уонна ниэрбэлэрэ баралыыстыыллар, хараҕа одьо-дьодьо буолар. Аллараа сыҥааҕа баралыыстыыр, сыраана сүүрэ сылдьар, ыт үрбэт, саҥа тахсыбат гына куолаһын сүтзрэр. 1—2 хо-нугунан уопсай баралыыс охсор уонна өлөр. Сүөһү атын көрүҥнэригэр иирэн ыалдьыы эмиэ итинник, ол эрээри саба түһүү өттүнэн биир тэҥэ суох буолааччы.

Диагноһы туруоруу

Иирбит киhи, 1959

Өлүгү арыйыы бобуллар. Диагноһы клиническэй көстүүтүнэн уонна бактериологическай чинчийии түмүктэригэр олоҕуран туруоруллар. Ол иһин лабораторияҕа, бары сэрэнэр дьаһалы тутуһан туран, сибиэһэй өлүгү эбэтэр кини төбөтүн (аҥардас төбө мэйиитин сибиэһэйдии эбэтэр 30—50%-наах глицериҥҥэ уган) ыытыахха сөп. Мэйиини анал ыпсарыылаах бүөлээх өстүөкүлэ бааҥка иһигэр уган баран парафинынан толоруллуох-таах. Патологическай чинчийиигэ анаан тыыннаах испииргэ эбэтэр испиир-ацетоҥҥа (тэҥ өлүүлэринэн) уган кэнсиэрбэлэнэр. Анаалиска боруобаны ыларга ачыкы кэтэн, айаҕы уонна муруну маарыланы алта хос тутан тууна баайан, илиилэргэ икки хос эрэһиинэ биристээнкини кэтэн, халааттаах, баартыктаах, нарукавниктаах (илиигэ тоҥолох үөһээ өттүгэр диэри кэтиллэр сизх хаата) тус бэйэ гигиенатын кытаанахтык тутуһуллар.

Ыарыыны утары охсуһуу уонна сэрэтии дьаһаллара

Иирэн ыарыыны эмп кыайбат, онон ыалдьыбыт сүөһүнү өлөрүллэр, өлүктэрин уматыллар. Ыарыылаах сүөһү көстүбүт үөрүгэр баар сүөһүлэргэ хонтуруол олохтонор, ону тэҥэ ытырыллыбыттары эмиэ кэтээн көрүллзр. Ити сүөһүлэри сууккаҕа үстэн итэҕэһэ суох ветеринарнай көрүүгэ туруоран ыарыыны төһө кыалларынан эрдэтинэ диагностыыр сыал турар. Өскөтүн ытырыллыбыт эбэтэр иирэн ыарыыга уорбаламмыт сүөһүлэри кэтээн көрүүгэ ыарыы клиническэй көстүүтэ суох да буоллаҕына, прививкаламмытыттан тутулуга суох, хаһаайыстыба иһигэр эккэ өлөрүөххэ сөп, этин аһылыкка туһаныллар. Иирэн ыалдьар сүөһүлээх пууҥҥа клиническэй көстүүнэн доруобай сүөһүлэр үүттэрин пастеризациялаан эрэ баран (80—85° кыр. 30 мүнүүтэ устата эбэтэр 5 мүнүүтэ оргутан баран) дьон уонна сүөһү иһэригэр көҥүллэнэр.

Иирэн ыалдьыы өрө туруутун утары сэрэтэр сыалтан кутталлаах уонна доруобайа суох пууннарга ыты, сылгыны, ынах сүөһүнү, табаны кураанах антиробическай фенолвакцинанан прививка оҥоһуллар. Ыалдьыыга уорбаланар сүөһүгэ вакцинация оҥорор бобуллар.

Иирэн ыалдьыыны сэрэтии дьаһалынан босхо дьэллигирэ сылдьар ыттары уонна адьырҕа кыыллары өлөрүү буолар. Дьиэлээх ыттары сыл ахсын регистрацияланар, прививка оҥоһуллар, сыапка баайан туруоруллар. Иирэн ыалдьыы биллээтин кытта тутатына доруобуйа харыстабылын органнарыгар биллэрэ охсуллар, кинилэр дьону иирэн ыалдьыыттан араҥаччылыырга дьаһал ылаллар.

Иирэн ыалдьыбыт сүөһү көһүннэҕин ахсын дезинфекция оҥоһуллар. Ыарыылаах сүөһү турбут миэстэтин формальдегид 4%-наах суурадаһынынан, аһыы натр 10%-наах суурадаһынынан, 5%-наах активнай хлордаах испиэскэ суурадаһынынан икки төгүллээн биир чаас арыттаах дезинфекцияланар. Килиэккэлэри, онтон да атын мас уонна тимир оҥоһуктары, иһэрдэр лаампа төлөнүнэн кэриэрдэн дезинфекцияланар. Кэтэр таҥаһы оргутан баран сууйуллар, эбэтэр өтүүгүнэн сиэтиллэр.

Ылыллыбыт сирэ

• Хоч А. А., Бутковскай В. Ф., Дмитриев В. М. уонна Прокопьев 3. С. Сүөһү ыарыыларыгар кылгас ыйынньык. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1981.-88 с.