Дьөлүһүөн

Дөлүһүөн — ыарҕа үүнээйи. (Нуучч. Шиповник иглистый, даурский, якутский (Rosa acicularis Lindl, R. dahurica Pall, R.jacutica Juz)). Дьөлүһүөннүҥүлэр уруулуу уустар бөлөхтөрө.

Кылгас морфологията

Дьөлүһүөн сибирдэҕэ суох кыстыыр талах. Саха сиригэр дьөлүһүөн үс көруҥэ баарыттан ордук киэҥник тарҕанан үүнээччи иннэлээх роза (дьөлүһүөн) буолар. Бу дьөлүһүөн умнаһа кыһыллыҥы күрэҥ өҥнөөх, хойуу ньолбоҕор сэбирдэхчээннэрин кытта уһун туураҕа наарданан иккилии буола-буола утарыта олороллор. Биир сэбирдэхчээн туура төбөтүгэр олорор. Уһун синньигэс төрдүнэн сыста үүммүт биэс чааскы сэбирдэхтээх, кэтит төгүоүк кубархай кыһыл биэс эминньэхтээх. Сибэкки олоҕо көһүйэ курлук сиэмэтэ ситэрин саҕана сибэкки олоҕо халыҥныыр, сүмэһиннирэр, кытарымтыйар саһархайдыҥы кыһыл өҥнөөх отон ас буолар. Сибэкки олоҕуттан үөскээбит маннык аһы ботаниктар сымыйа үөскэх дииллэр. Бу сымыйа үөскэх (отон) иһигэр кытаанах бытархай, хоччорхой,түүнэн бүрүллүбүт дьиҥнээх үөскэхтэр; эриэхэчээннэр) бааллар. Эриэхэчээн сырдык араҕас өҥнөөх халыҥ уҥуохтуйбут хаҕын иһигэр биирдии сиэмэлээх. Дьөлүһүөн бэс ыйын бүтэһигэр 2-3 нэдиэлэ курдук сибэккилиир. Биир ыйынан ас үөскээн барар уонна атырдьах ыйын иккис аҥарыгар ситэр. Сиппит отоно саһархайдыҥы кыһыл хойуу сүмэһиннээх, минньигэс ас буолар.

Иннэлээх дьөлүһүөнтэн саха дьөлүһүөнүн арааран көрөр дөбөҥ. Иннэлээх дьөлүһүөн умнастара уонна сэбирдэхтэрэ хойуу, синньигэс,көнө сытыары хатыылаахтар,аһа уһун синньигэстиҥи нолбоҕор, икки уһугар синньииллэр. Саха дьөлүһүөнэ хатыылара сэдэхтэр, олоҕор бүүрэ тутуллубуттара уонна кэтиттэр,аллара диэки өҕүллүбүттэр. Үөскэхтэрэ төгүрүктэҥилэр.

Саха сирин дьөлүһүөнүн үһүс көрүҥэ Даурия розата. Инники ааттаммыт икки көрүҥтэн уратыта сэбирдэхтэрин тууралара, самалык сэбирдэхтэрэ уонна сэбирдэхтэрин аллараа өттүлэрэ кыра хойуу кугас былчархайынан бүрүллүбүттэр. Сибэккилэрэ үксүн 2-4 буолан олороллор.

Үүнэр сирэ

Иннэлээх дьөлүһүөн сырдык, сөбүгэр сииктээх булкастаах ойуурга, талах иһиригэр, тыа саҕатыгар, үрэхтэр эҥиэлэригэр, өрүс арыыларыгар өлгөмнүк үүнэр. Саха дьөлүһүөнэ үүнэр сирэ өрүс хайыр таастаах тибии кумахтара уонна иһирик талахтара. Онтон Даурия розата үүнэр сирэ үрэх эҥиэлэрэ. Тарҕана үүнэр сирдэрэ. Иннэлээх дьөлүһүөн республика бары оройуоннарыгар киэҥник тарҕанан үүнэр. Оттон саха дьөлөһүөнэ республика соҕуруу өттугэр үүнэр.

Туттуллар органнара. Сымыйа «отон» үөскэхтэрэ. Дьөлүһүөнү наһаа ситэ илигинэ хомуйуллар. Өскөтүн хойут хомуйар буоллахха хатан эрдэҕинэ, ол эрээри түһэилигинэ хомуллар. Куҥҥэ эбэтэр оһоххо 80-90 С итиигэ хатарыллар.

Химическэй састааба

Дьөлүһүөн отоно ыарыыны эмтиир,сэрэтэр суолталаах сүрүн веществоларынан С,В2,P,К, провитамин А (12-18 мг/%) буолаллар. Итилэри таһынан флавоноловай гликозидтар, саахар (18%диэри), дубильнай веществолар (4,5%), лимоннай кислота (2%диэри),пектиннэр (3,7%), ликопин уо.д.а. бааллар. Даурия дьөлөһүөнугэр 4-17%, оттон иннэлээх роза5а 4,3-7,2 % аскорбиновай кислота баар. Силстэрэ уонна сэбирдэхтэрэ дубильнай веществолардаах. Оттон сиэмэлэригэр сыалаах- арыылаах уонна Е битэмиин баара биллибит. Сибэккилэрэ балачча тэтэркэй, эфрдээх арыылаах, дубильнай веществолаах уонна флавоноидтахтардаах.

Уопсайынан дьөлүһүөн апельсинааҕар уонна лимоннааҕар 10 төгүл элбэх битэмииннээҕин иһин бэртээхэй поливитаминнай эмп буолар.

Медицинаҕа туттуллуута

Дьөлүһүөн препараттара куртах секрециятыгар соляной кислота оҥоһуллара аҕыйааһыныгар туһалаах. Ол иһин куртахтарыгар ас буһарар аһыылара аҕыйах дьоҥҥо туттуллара ордук. Дьөлүһүөн отонноро ордук оҕолорго уонна кырдьаҕастарга хаан аҕыйааһыныгар, уҥуох тостуутугар, сүһүрэн бааһырыыга, сорох айах салгыҥнаах бүрүөтэ уонна тирии ыарыыларыгар баас оһорорго, эт-хаан быста ырыытыгар, дьүдьэйиигэ, уопсай туругу бөҕөргөтөргө уонна да атын ыарыыларга туһаныллар. Дьөлүһүөн отоно үөс тахсар үлэтин күүһүрдэрэ быһаарыллыбыта, ол иһин быар уонна үөс куолаҕайдарын ыарыыларыгар атын эмтиир терапияны сэргэ туттарга сүбэлэнэр.

Дьөлүһүөн отонун көөнньөһүгэ анациднай гастрикка үчүгэй дьайыылааҕа биллибитэ. Дьөлүһүөн хаҕа уонна сиэмэтэ сымнаҕастык хойууну таһаарар дьайыылаахтар. Ордук элбэхтик дьөлүһүөн от онуттан ылыллар арыы туттуллар. Бу арыы састаабыгар сыаллаах арыылар (линолевай, линоленовай, олеиновай, стеариновай уо.д.а),каротинодтар,Е битэмиин киирэллэр. Дьөлүһүөн арыытын (1 ч.нь.күҥҥэ иккитэ) оһоҕос сүһүрэн бааһырыытыгар иһиллэр, итини таһынан таска:өрүллэр. Чэй курдук аһыах иннинэ сылаастыы ½-1/3 ыст. иһиллэр. Сойутан да баран муорус курдук эмиэ иһиэххэ сөп.

Битэмииннээх утах курдук дьөлүһүөнү уонна отону тэҥнээн (барыанньалары) биирдии ост.нь.холбоон 2 ыст.оргуйбут ууга суурайан бэрт дөбөҥнүк дьиэҕэ оҥостуохха сөп, ½-1 ыст.диэри иһиллэр, ордук тумуулуур,мөлтүүр кэмҥэ. Атын битэмииннээххолбодоһуктары дьөлүһүөнү кытта араас отоннору холбоон оҥоруохха сөп. Дьөлүһүөнтэн барыанньа компот, пастила,джем,утах оҥороллор.