Дьүкээбил уота

Дьүкээбил уота эбэтэр судургу дьүкээбил (сороҕор дьүүкээбил) — Сир (эбэтэр магнитосфералаах атын планеталар) атмосфератын үрдүкү араҥатыгар Күн тыалын частицалара үөскэтэр сырдыктара.

Үксүн магниттаах полюстар тула үөскүүр айылҕа көстүүтэ. Сиртэн көрөргө дьүкээбил уота халлааҥҥа түргэнник хамсыыр араас өҥнөөх умайар уот, балаһалар, быыстар иҥин курдук көстөр.

Көстүү айылгыта

Үөһээ Бүлүү олус хааччахтаах учаастагар хотугу уонна соҕуруу полярнай каспордарынан хотугу Муустаах муораҕа киирсэр күн тыала тахсыан сөп. Хотугу полушариеҕа Шпицберг Каспийскай чаас иһигэр кэтээн көрүөххэ сөп.

Үөһээ Бүлүүттэн плазменнай слощадка Энергосбыт эбииликтэрин хапсыһыыга атомов уонна молекула гаастара кини састаабыгар киирэллэр. Өҥү- дьүһүнү өрө туналыйан, полярнай сыдьаайа курдук көстөр. Полярнай сыдьааннар спектакллара планет састаабыттан тутулуктаах: холобур, сир үрдүгэр кислородтар уонна азот көрүҥнэригэр ордук сырдатыллыбыт гапазоҥҥа баар буоллаҕына, салгыы ультрафиолетунан туһанар линиялара буолаллар.

Иона зарядкалаах частицалары тутуу тиһэҕэр ордук таһаарыылаахтык барар буолан, үөһэттэн уонна планета формулатын кытта сөп түбэһиннэрэн, полярнай сыдьааннар көстүүлэрэ үрдүгэ 200-400 км үрдүккэ тиийэр, оттон азот уонна кислородтар холбоһуктара — 110 км. ону таһынан хотугу кыраныысса халҕаһата — Үөһээ уонна Аллараа кыраныыссата.

Полярнай сыдьаайа: МКС көрүҥэ

Полярнай сыдьаайа икки полушарийтан ордук үрдүк сирдэргэ-кур, тулалыыр магнитнай полюстарга — авральнай овалларга көстөр. Аврал оваллар диаметрдара түүҥҥү күҥҥэ 3000 км., зона кыраныыссата күнүскү өттүгэр 10-16°, түүҥҥү — 20-23°магнитнай полюстан тутулуктаах. Магнитнай Полюс сирдэрэ манан 12° кэтирээн, полярнай сыала- соруга 67-70° кэтирээн көстөр буолан, күн сааскы халымалааһын кэмигэр кэтирээн уонна хотугу кыраныыссалартан 20-25° кэтирээн көһүөхтэрин сөп. Холобур,Стюарт арыытыгар 47° параллелга эрэ сыдьаайар. Мори даже увелающие небы«.

Полярнай сыдьаайа сир спектаклыгар атмосфераҕа уонна кислородка сүрүн компоненнарын ордук күүскэ сайыннаран иһэллэр; онуоха атомнай, молекулярнай да, молекулярнай да ионнар) туруктаахтар. Молекулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам азотлари ҳақида жойлашган линиялари эдилар.

Долгун 557,7 нм (зеленая линия, время 0,74 с) уонна 630 уонна 636,4 нм (красная область, время 110 с). Онон кыһыл дублет 150-400 км үрдүккэ дублет туттар, онно атмосфера үрдүк алдьархайыттан тахсар. Молекулалар илин өртүттэн 391,4 нм (чугас ультрафиолет), 427,8 нм (фиолетовай) уонна 522,8 нм (күөх). Ол гынан баран, хас биирдии көстүү бэйэтин хатыламмат гамматынан буолар уонна атмосфераҕа уонна күн- дьыл факторынан буолар.

Полярнай сыдьаайа үрдүттэн уларыйар- тэлэрийэр. Полярнай сыҕарыйыы линиятыттан көрөн икки тииптээх көрүҥҥэ арахсаллар: үрдүк полярнай линиялар уонна полярнай сыдьааннар баһыйалларыттан (80-90 км.) атомарнай линиялар баһыйалларыттан уонна бу үрдүлэргэ сыһыллалларыттан сиэттэрэн атомарнай линиялар баһыйыылара баһыйар.

Саас уонна күһүн полярнай сыдьааннара кыһыҥҥытааҕар да элбэхтик үөскүүллэр. Үксүн сааскы уонна күһүҥҥү тэҥнэһиигэ тэҥнэһэр. Полярнай сыдьаайа кэмигэр кылгас кэм иһигэр энергия бөҕөтө бэриллэр. Ол курдук, 2007 сыллаахха регистрацияламмыт дьонтон 5-1014 дьоулей, быһа холоон, 5,5- һэ магнитудалаах сир хамсааһынын кэмигэр төһөнөн элбэх үп көрүллүбүтэ.

Сир ньууруттан көрдөххө, хотугу сир ньууруттан сырдаан, сыҕарыйан эрэр сырдыгы, балаһаны, корону, «быыһы»оҥорооччуларга көстөр. Полярнай сыдьаайын уһуна аҕыйах мүнүүтэттэн аҕыйах хонукка диэри тиийэр.

Хотугу уонна соҕуруу полушарияҕа полярнай сыдьааннара симметричнай буолар дииллэр. Ол гынан баран, 2001 сыл ыам ыйыгар космоска хотугу уонна соҕуруу полюстар өттүлэриттэн хотугу уонна соҕуруу сыдьааннара уратылаахтарын бэлиэтиэм этэ.

2016 сылга полярнай сыдьаайа-фиолетовай өҥнөөх саҥа көрүҥэ булуллубута. Стив (STE- сокр) ааттаммыттара. Strong Thermal Emission Velocity Enhancement).