Дуньмаҕа

Дуньмаҕа (олбоххо олорбут кытайдыы аата: 长寿天亲可汗, пиньинь: changshoutianqingkehan; кытайдыы тус аата: 移地健, пиньинь: dunmohedagan) – 780–789 сылларга Уйгуур хаҕанатын баһылыга.

Салайар кэмэ

Дуньмаҕа Идигэн хаҕаны өлөрөн баран Кытайтан анаммыт саҥа хаҕан буолбута. Дуньмаҕа хаҕан буолаат тута Кытайга Чанъань куоракка илдьитин ыыппыта. Кытай ыраахтааҕыта киниэхэ уичэнгункэхань (武義成功可汗) диэн солону биэрбит. Ону таһынан Дуньмаҕа Мани итэҕэлин таҥараһыттарын үүртэлээбит.

Тудун Имишаны өлөрүү

Кытайдар уйгуурдарга дьайыыларын күүһүрдээрилэр уйгуур аҕа баһылыктарыгар Кытай киин куоратыгар көҥүллүк кэлэллэрин уонна эргинэллэрин көҥүллээбиттэр. Биир кэм Тудун Имиша (кыт.: 突董翳蜜施) Мэйлу ууһун аҕа баһылыга Кытай киин куоратыттан төннөн иһэн Чжэньу (кыт.: 振武) куоракка тохтоон үс ый кытайдар харайыыларыгар олорбут. Ол куорат баһылыга Чжан Гуаншэн (кыт.: 張光晟) эбит. Ол саҕана хаҕан өстөөх аҕа баһылыктары хам баттыыр кэмэ этэ. Чжан Гуаншэн Тудун Имишаны өлөттөрөөрү хаҕаҥҥа сурук суруйбут уонна кинини хаҕаны утары өрө тураары сылдьар диэн балыйбыт. Хаҕан Тудун Имишаны тутарга көҥүл биэрбит. Чжан Гуаншэн аҕа баһылыгы тутаары кыра сололоох тойону ыыппытын Тудун Имиша өһүргэнэн ол тойону кырбаабыт. Онуоха Чжан Гуаншэн сэрииһиттэрдээх кэлэн Тудун Имишаны уонна куоракка баар уйгуурдары барыларын кырган кэбиспит.

Кытайдар хаҕаҥҥа илдьит ыытан бараннар сыһыан куһаҕан буолбутун өйдөөбүттэр. Тудун аймахтара иэстэһиэн баҕарбыттар уонна илдьиттэри өлөрө сатаабыттар, ол эрээри хаҕан кинилэри тохтоппут.

788 с. дуогабар

783 сыллаахха Дуньмаҕа Кытай ыраахтааҕытыттан эйэ уонна уруу дуогабарын көрдөөбүт. Дай-цзун ыраахтааҕы уйгуурдары кытта сыһыан мөлтүүрүн билэн Кытай хотунун кэргэн ыыппатах. Кэлин ыраахтааҕы уйгуурдарга саҥа дуогабары сүбэлээбит:

Хаҕан ыраахтааҕыттан тутулуктаах буолар.

Уйгуур илдьитэ 200 киһиттэн элбэх буолуо суохтаах.

Кытай солконон 1000-тан тахса сылгыны атыыласпат.

Уйгуурдар Кытайтан дьону таһаарбаттар.

Уйгуурдар бу дуогабары ылыммыттар уонна Хэцюе Дагань (合闕達幹) хаҕан ойоҕун ыла барбыт, ол эрээри кытайдар хотун мэтириэтин эрэ биэрбиттэр. 788 сыллаахха уйгуур илдьиттэрэ хаҕан ойоҕун ыла бараллар. Кытай ыраахтааҕыта Сюй Цзян (許降) диэн ааттаах хотуну хаҕаҥҥа ыытар^[1].

789 сыллаахха Дуньмаҕа хаҕан өлөр. Саҥа хаҕан Паньгуань буолар.

Эбии көр

Быһаарыылар

↑ Mackerras, Colin. (1972). The Uighur Empire according to the Tʻang Dynastic Histories. A study in Sino-Uighur relations 744-840 ([2d ed.] ed.). Canberra: Australian National University Press.

[1] Mackerras, Colin. (1972). The Uighur Empire according to the Tʻang Dynastic Histories. A study in Sino-Uighur relations 744-840 ([2d ed.] ed.). Canberra: Australian National University Press.

[1]