Дорҕоон дьайыыта

Дорҕоон дьайыыта хаһан да уларыйбат.

Бары тыл иччилээх, тыл дьайыылаах диэни билэллэр. Саха тыла олус былыргы тыл буоларынан дорҕоонноро айылҕа дорҕоонноругар, тыастарыгар элбэхтик сөп түбэһэллэриттэн киһиэхэ дьайыыта ордук күүстээх. “Кыы” диэн кычыгырыыр тыастан киһи барытын куйахата күүрэр, сөбүлээбэт.

Дорҕоон диэн тыл «дор» диэн соһуччу, улахан тыаһы үтүктэр тылтан үөскээбит. Ыраах саа тыаһа «дор» гынна диэн этиллэр. Дорҕоон киһиэхэ соһуччу дьайыан эбэтэр соччо биллибэтинэн уһун кэмҥэ дьайа сылдьар.

Дьай диэн киһиэхэ таһыттан киирэр улаханнык биллибэт курдук өй-санаа сабыдыала ааттанар. Бу сабыдыал дьайыыта бэйэтигэр сөп түбэһэр уларыйыылары киһи санаатыгар киллэрэр. Дьай туох эмэ үчүгэйи, үтүөнү, туһалааҕы оҥорторор буоллаҕына, үтүө дьайыы, онтон куһаҕаны оҥортордоҕуна хара дьайыы диэн тус-туспа араарыллан ааттаналлар. Дьай диэн тыл эмиэ икки өрүттээх өйдөбүллээх уонна табан туһаннахха эрэ табыллар.

Киһи саамай тулуйан истибэт дорҕооннорунан, тыастарынан туох эмэ кычыгырыыр, кыһыйар тыаһа уонна оҕо ытыыра буолар. Дорҕоон дьайыыта эмиэ икки өрүттээх; үчүгэй, үтүө дьайыылаах, ол аата киһиэхэ туһалаах дьайыыны оҥорор уонна куһаҕан, алдьатар дьайыылаах дорҕооннор бааллар.

Үгүс үлэлэр дорҕоон киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытыгар аналлаахтар. Саха тыла олус былыргы тыл буолан баран дорҕооннорун дьайыыларын билигин да сүтэрбэккэ сылдьар. «Ыы» дорҕоонтон ытааһын үөскүүрэ, онтон «рр» дорҕоонтон кыыһырыы, ырдьыгынааһын кэлэрэ кимиэхэ барыларыгар биллэр.

Бу кэмҥэ сахалар ийэ уонна аҕа диэн тыллара улахан үтүрүллүүгэ киирэн сылдьаллар. Сэбиэскэй былаас кэмигэр государство оҕону иитиини-үөрэтиини барытын бэйэтин күүһүнэн оҥорорунан төрөппүттэр оҕолорун иитиигэ улахан суолтаны биэрбэт буолуулара үөскээһиниттэн, бу төрүт тыллар мөлтөөн үтүрүллүүгэ киирдилэр. Бу быһыыны дьаалатынан ыытан кэбистэххэ, кэлин ийэ уонна аҕа диэн тыллары чахчы туттуллубат буолууларыгар тириэрдэн, сүтэриэххэ сөп.

Бу тыллар сүтүүлэрэ оҕолор ийэлэрин, аҕаларын аанньа ахтыбат, тылларын истибэт буолууларыгар, атын омук тылын, өйүн-санаатын өрө туталларыгар тириэрдэрэ саарбаҕа суох.

Саха итэҕэлин, тылын-өһүн көмүскүөхтээх айыы итэҕэлин тарҕатааччы диэн ааттанар дьон бу баар-суох төрүт тыллар мөлтөөн-ахсаан сылдьалларын көмүскэһэн биир тылы эппэккэ ньимиликээн буолан сылдьаллар.

Сахалары эһэ, симэлитэ сатаабыт сэбиэскэй былаас кэмиттэн ыла тыл үөрэхтээхтэрэ саха уустарын эйэлээх буолууга ыҥырар эйэ-нэм диэн тылларын алдьатар өттүгэр тириэрдэр эйэ-дэм диэн тылларга кубулутан сылдьаллар. Эйэ уонна дэм диэн тыллар дорҕоонноро, өйдөбүллэрэ бэйэ-бэйэлэригэр сөп түбэспэттэриттэн, утарыта охсуулаахтарыттан эйэлээх буолуу улаханнык эмсэҕэлиир, кыайан оннун булбат.

Yөрэхтээҕимсийбит, ол аата арҕааҥҥы, нууччалыы үөрэҕи баһылаабыт дьон үөрэхтэммиттэрин туомун биллэрээри «мама», «папа» диэн сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар сөп түбэспэт тылларынан төрөппүттэри ааттанарга үөрэтэннэр оҕолор төрөппүттэрин аанньа ахтыбат, этэр тылларын истибэт буола улааталлара элбээтэ.

Бу куһаҕан дорҕоонноох тыллар сабыдыаллара хайы-сахха билиннэ. Эдэр оҕолор бэрээдэги кэһиилэрэ, араас буруйу-сэмэни оҥоруулара элбээһинэ, төрөппүттэрин аанньа ахтыбаттара, этэр тылларын истибэттэрэ барылара бу тыллартан олус улахан тутулуктаахтар.

«Па», «пахай» диэн сааҕы, “пал” гына түһэри, олус куһаҕаны ааттыыры, сиргэнэри саха киһитэ барыта билэр. Саха киһитэ дьиҥинэн ыллахха сүрдээх талымас, сиргэмсэх. Туох куһаҕан барыта «па» буолар. Бу дорҕоон охсуута, дьайыыта сиргэнэри, сөбүлээбэти үөскэтэр.

Сахалар сиргэмсэх, талымас соҕустарын аһыыр аһылыктарыттан булан дакаастааһын ордук табыллар. Саха дьонун аһылыктарыгар ханнык да куһаҕан үөннэр, кыыллар, көтөрдөр букатын киирсибэттэр.

«Па» диэн дорҕоон дьайыытыттан оҕолор аҕаларын аанньа ахтыбаттар, этэр тылларын истибэттэр, толорботтор.

Бары саха тылын харыстыахха, сайыннарыахха дииллэр. Тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара куһаҕан дорҕооннордоох тылларынан ийэлэри, аҕалары оҕолорунан ааттаталларыттан төрөппүттэрин аанньа ахтыбаттара улаатар.

Дорҕоон дьайыыта киһиэхэ олус күүстээх, биллибэтинэн дьайа сылдьар. Куһаҕан, сөбүлээбэт музыкатын хайа да киһи өр тулуйан истибэт, бу сиртэн барар эбэтэр онно сылдьыбат.

Айылҕаҕа ультразвук диэн киһи кулгааҕа кыайан истибэт дорҕоонноро бааллар. Кыайан иһиллибэтэллэр даҕаны бу дорҕооннор дьайыыларыттан киһиэхэ туохтан эрэ олус кутталлаахтан, ынырыктан куотуу өйө-санаата киирэрин быһаарбыттара ыраатта. Бу дорҕоону аан бастаан боруобалыылларыгар киэҥ залга толору мустубут дьоҥҥо эмискэ тыаһаппыттарыгар баар дьон бары олус куттанан, уйулҕалара көтөн, уолуйан ханна баралларын билбэт буола өйдөрө көтөн, куотар аакка барбыттар.

Былыр акыйааннарга биир да киһитэ суох хараабыллар уста сылдьалларын булаллара биллэр. Ол хараабыллар дьонноро сектаннарын уонна хараабыл докумуоннарын ылан барбыттарыттан сылыктааннар олус куттанан куоппуттарыгар сөп диэн этэллэр. Итини тэҥэ, субу аһаары тардыллыбыт остуоллара тыытыллыбакка хаалбытынан олус кутталлаах балаһыанньа соһуччу буолан ааспытыгар сөп диэн быһаараллар.

Дьоно барылара сүппүт, куоппут хараабыла булааччылары олус муодарҕатарын тэҥэ, сүрүн мачтата тостубут буолара кыайан быһаарыллыбат боппуруоһу үөскэтэр. Бу хараабыллары быстах түһэн ылар тыаллаах олус чуумпу күҥҥэ булаллар эбит. Муораҕа маннык ураты быһылаан буолан ааһыытын быһаарыытынан ханнык эрэ олус чуумпу күҥҥэ муора долгуннарыттан ультразвук үөскээн тарҕаныытын ааҕаллар.

Дорҕоон киһиэхэ дьайыытын күүһүн аныгы үөрэхтээхтэр араас сыалларга туһана сатыыллар. Эдэр оҕо 25 сааһыгар диэри олус чуор кулгаахтаах буолар эбит. Оҕо кулгааҕа олус кыра тыаһы истэр кыаҕын туһанан Англияҕа эдэр оҕолор элбэхтик мустар сирдэригэр бырдах дыыгыныыр тыаһын үөскэтэр аналлаах передатчиктары туруортаабыттар. Бу сирдэргэ оҕолор мустубат буолбуттар эрээри, бу саҥаны айыыны психотропнай сэрии сэбигэр киирсэр диэн тохтотоору турунан эрэллэр.

Дорҕоон киһиэхэ дьайыыта олус улахан. Хас биирдии тус-туспа омук тылларын дорҕоонноро бэйэ-бэйэлэриттэн улахан уратылаахтар. Кэлин үөскээбит саҥа омуктар тыллара элбэх дорҕооннордоохтор, уһуннар. Дорҕооннор хос-хос хатыланыыларын үөскэтэннэр киһиэхэ дьайыылара кыччаан иһэр.

Саха тылыгар биирдии сүһүөхтээх айылҕа тыастарыттан быһаччы үөскээбит тыллар олус элбэхтэр. Саха тылын дорҕоонноро киһиэхэ дьайыылара ордук күүстээх.

Атын омук тылын сахалыыга уларытарга дорҕооннорун дьайыыларын табан туһаныы хайаан да ирдэнэр. Саха тылын дорҕооннорунан тутулугун уларыппат туһугар дорҕооннор суолталара бу тыл суолтатыгар сөп түбэһэрэ табыллар.

Шкаф диэн нууччалыы тылы сахалыыга уларытан ыскаап диэн туһаныллар. Шкаф диэн таҥаһы-сабы хомуйан уурар сирбит буоллаҕына, ыскаап диэн тыл төрүтэ ыс диэн буолара төттөрү ыһар, үрэйэр өйдөбүлү биэрэр. Саха тылын төрүт тутулугун алдьатыы диэн дьэ ити буолар. Дорҕоонноро сөп түбэһэр тыллары сахатытыы тыл өйдөбүлүгэр туох да уларыйыыны таһаарбат. Ол иһин хаһан баҕарар оҥоруллуон сөп.

Рынок – ырыынак. Бу тыл дорҕоонноро сөп түбэһэллэр.

Наука – номуука. «Но» диэн аты тиэтэтэн биэриигэ туттуллар дорҕоону үөрэхпитигэр-билиибитигэр сыһыара сатаатахпытына үөрэхпит «но» буолан тахсыан сөп.

Саха дьоно ханнык баҕарар үөрэҕи ылымтыалар, ханнык баҕарар омук тылын туспа акцена суох саҥара үөрэнэллэр. Сайдыылаах күөмэйдэрэ наука диэн тылы сатаан, таба саҥарар буолбута үйэ буоллаҕа дии. Наука диэн тыл бэйэтинэн да сырыттаҕына сахабыт онтон аҕыйыа суоҕа.

Саха тылыгар дорҕоон дьайыыта ордук улаханынан билигин баар, туттулла сылдьар тыллары уларыта сатаабакка бэйэлэрин ордук күүскэ харыстыахха сөп. (1,65).

Туһаныллыбыт литература.

1. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.