Джон фон Нейман

Джон фон Нейман (ааҥл. John von Neumann, эбитэр Иоганн фон Нейман; ниэм. Johann von Neumann; төрөөбүтүгэр Я́нош Ла́йош Нейман; мадь. Neumann János Lajos, IPA: [nojmɒn ˈjaːnoʃ ˈlɒjoʃ]) (Тохсунньу 18 күнэ 1903, Будапешт – Олунньу 8 күнэ 1957, Вашингтон) — еврей төрүттээх венгеро-американский математик, квантовай физикаҕа, квантовай логикаҕа, функциональнай анализка, теория множеств, информатикаҕа, экономияҕа уонна да атын үөрэххэ, улахан кылаан оҥорбут киһи.

Саамай ордуктун кини аатын компьютер архитекуратын (Архитектура фон Неймана) оҥорбут киһиннэн билэллэр.

Биография

Янош Лайош Нейман үс уол оҕоттон бастыкыннан, кыахтаах еврейскай ыалга Будапешка, ол бириэиэҕэ иикис Австро-Венгерскай империя киин куоратыгар, төрөөбүт. Кини аҕата, Макс Нейман (венг. Neumann Miksa, 1870—1929), Печ диэн кытыы куораттан, Будапештка 1880 сыларга көспут, доктор юриспруденции аатын ылбыт уонна адвокатынан бааҥҥа улэлээбит, дьиэ-кэргэнэ бары Серенчаттан төрутэхтэр. Ийэтэ, Маргарет Канн (венг. Kann Margit, 1880—1956), дьиэ хаһаайката уонна Якоб Канн, ситиһиилээх комерсант улахан кыыһа. Кини ийэтэ, Каталина Мазельс ( фон Нейман эбээтэ), Мункачаттан төрүуттээҕэ. Янош эбэтэр Янчи, 6 саастаҕар өйүгэр икки восьмеричнай чыһыланы түҥэтэр этэ. Аҕатын кытта древнегреческай тылынан кэпсэтэрэ. Эрдэттэн математика, чыһыла уонна логика үөрэтиннэн интэриэһиргээн дьарыктанара. 8 сааһыгар математика логикатын үчүгэдик билэрэ. 1911 сыллахха лютеранскй гимназияҕа киирбитэ. Фон Нейман доктор философии по математике степенин Будапешт университетыгар, 23 саастаҕар ылбыта. 1926-1930 сылларга Джон фон Нейман Берлин университетыгар приват-доцент улэтигэр улэлээбит. 1937 сыллахха фон Нейман США гражданина буолбут. 1938 сылга М.Бохер аатын премиятын ылбыт. Сайын 1954 сылга фон Нейман охтон,уҥа санан өлөрөн ыарыыта ааспахха, хирургтар уҥуох рагын диагноз туруорбуттар. Олунньу 8 кунугэр өлбүт Вашингтоҥҥа харыллыбыт.

Айыы

Фон Нейман квантовай механика аппаратын оҥорбут дьонтон биирдэстэрэ буолар. Бэйэтин квантовай механика акциоматизациятын сыһыанын "Математические основы квантовой механики" (нем. Mathematische Grundlagen der Quantenmechanik) диэн үлэҕэ 1932 сыллахха ырыппыта. Аксиоматизация теория множеств бүтэрэн баран, аксиоматизация квантовой механиканнан дьарыктаммыта. Кини тута ойдообүт, квантовай системалары гильбертовай пространствоҕа туочка курдук күрүөххэ сөбүн. Ол иһин боростуой физикаха кэрҥнэр линейнай оператор гилбертовай пространство үрдүнэн көрдөрүөххэ сөп. Оннук буолан квантовай механика үөрэтиитэ, алгебра линейнай эрмитовай оперторга кыччатыннарыллыбта.

Оло5ун кэпсээнэ

Фон Нейман иккитэ кэргэннэнэ сылдьыбыта. Бастыкытын, Мариэттэ Кевешины ойох 1930 сыллахха ылбыт. 1937 сылахха арахсыбыт, 1938 сылахха Клара Дэн диэн дьахтары кэргэн ылбыт. Бастакы кэргэниттэн кыыс оҕоломмун - Марина, кэнники биллилээх экономист буолбут.

Литература

• Steve Heims. John Von Neumann and Norbert Wiener: from mathematics to the technologies of life and death. — MIT Press, 1980. — 568 p. — ISBN 0262081059. (англ.)
• Данилов Ю. А.. Джон фон Нейман. — М.:Знание, 1981. (рус.)
• William Aspray. John von Neumann and the Origins of Modern Computing. — MIT Press, 1990. — 376 p. — ISBN 0262011212. (англ.)
• Norman Macrae. John von Neumann. — 1992. (англ.)
• Монастырский М. И. Джон фон Нейман — математик и человек. // Историко-математические исследования. — М.: Янус-К, 2006. — № 46 (11). — С. 240-266..
• Улам С. М. Приключения математика. — Ижевск: R&C Dynamics, 272 с. ISBN 5-93972-084-6.
• Вигнер Е. Этюды о симметрии, пер. с англ.. — М., 1971. — С. 204—09.
• «Bulletin of the American Mathematical Society», 1958, v. 64, № 3, pt 2