Бүлүү (өрүс)

Бүлүү өрүс
Төрдө	Орто Сибиир хаптал хайата
Ханна түһэрий	Өлүөнэ өрүс
Тардыытын дойдута	Россия
Уһуна	2,650 км
Орто түһэрэр уута	1,480 м³/с (төрдүн аттыгар)
Бассейнын иэнэ	454,000 км²
ГВР	18030800112117400003664

Бу тиэрмин атын эмиэ суолталардаах, көр Бүлүү (суолталара).

Бүлүү диэн былыр былыргыттан кытылыгар дьон олохсуйбут Саха Сирин биир улахан өрүстэриттэн биирдэстэрэ. Өлүөнэ ордук уhун салаата.

Гидрогеографията

Саха Сиригэр уһунунан иккис өрүс. Өлүөнэ өрүскэ ханас өттүттэн түһэр. Уһуна 2650 км, бассейнын иэнэ - 454 тыһ. км². Уутун сыллааҕы орто ороскуота Өлүөнэҕэ түһэр сиринэн 1450 м³/с. Бу көрдөрүүлэринэн Дон, Урал курдук улахан өрүстэри куоһарар, Днепрдааҕар арыый кыра буолан биэрэр.

Гидрология, килиимэт

Бүлүү бассейныгар 15664 уу салаата сүүрүгүрдэн киирэр. Онтон улахан салаалара: Марха, Чуона, Улахан Вава, Ахтаранда, Улахан Ботуобуйа, Түҥ, Түүкээн онтон да атыттар. Өрүс бассейныгар 67266 күөл баар, онтон улаханнара Нидьили (119 км²), Сүгдьээр (80 км²), Богуда (22,6 км²), дириҥнэрэ - Муоһааны (110 м).

Өрүс бассейныгар салгын сыллааҕы орто температурата — 8 кыраадыс.

Кыра салаалара

Ботомоойу

Айылҕата

Балыга

Бүлүү өрүс бэйэтэ да, тулалыыр күөллэрэ да балыгынан баайдар. Бүлүү бассейныгар маннык балыктар бааллар:

алыһар (окунь),
бил (таймень),
быа балык (минога),
быйыт (ленок),
быраҥаатта (Coregonus peled, пелядь),
быдьар балык (подкаменщик).
дьайба (голец),
дьойгуо (пескарь),
дьороҕой, сордоҥ (щука),
кээчэрэ, хатыыс (осетр),
кыһыл харах, кыһыытай (плотва),
күстэх (елец),
күөнэх (гольян Чекановского),
майаҕас, чомоҕор (сиг),
муксуун, ньэмискэн (муксун),
мунду (гольян озерный),
оһунда (амурский гольян),
сыа балык (тугун),
собо, быччыкы, бөчөөх, быччыкы, бырыкы (Carassius carassius, карась),
сыалыһар, сыаҥаан (налим),
хаахынай (ёрш),
тимэх балык (шиповка),
тууччах, туут балык (нельма),
тэҥэли (язь),
муҥур (чыыр, чир),
өрүс мундута (гольян речной).

Бүлүү Эбэ уус-уран айымньыларга

Далан «Бүтэй Бүлүү» диэн арамааныгар нууччалар кэлиэхтэрин иннигэр Бүлүү өрүс сүнньүнэн олоро сылдьыбыт биис-уустар тустарынан суруйбут.

Киһи үлэтин содула

Гидроэлектростанция

Бүлүүтээҕи ГЭС муората 2170 км² иэннээх. Онно 30 мөл. кубическай миэтэрэ мас тимирэ сытар.

"Кристалл" уонна "Кратон-3"

Ядернай дэлби тэптэрии полигоннара. 1978 сылтан саҕалаан сир анныгар ядернай зарядтары элбэх төгүл эспиттэрэ. Бу объектар 1996 сыллаахха аварийнай туруктаахтара биллибитэ.

Гааһы уонна ниэби хостооһун

Алмаас хостооһун

Өрүс тардыытыгар алмаас баара өрөбөлүүссүйэ инниттэн биллэрэ. Холобур, Парижка буолбут аан дойдутааҕы быыстапкаҕа Саха сирин алмааһа көрдөрүллүбүтэ биллэр. Ону туһаҕа таһаарыахха сөбүн туһунан Бүлүү куорат учуутала Петр Староватов туруорсар этэ. Ол эрээри геологтар 1950 с. эрэ бигэргэппиттэрэ.

Олохтоохтор содуллара

Бүлүү сүннүнньүгэр олорор куораттар, нэһилиэктэр бөхтөрүн-сахтарын ыраастаабакка өрүскэ түһэрэллэр. Тыа хаһаайыстыбатын ыарахан техниката сир кырсын алдьатар. Сүүһүнэн свалкалар киһи түөлбэлээн олорор сирдэригэр туох да көрүүтэ-харайыыта суох сытыйа-ымыйа сыталлар. Удобрениелар уонна араас химикааттар мунньулла сытар сирдэрэ бааллар.

Космодром содула

"Свободнай" диэн ааттаах космодромтан ракеталар космоска тахсалларыгар өрөспүүбүлүкэ территориятын үрдүнэн ааһаллар. Ракетнай двигателлэр бастакы ступеннара үлэлээн бүттэҕинэ ракетаттан арахсан Өргүөт, Быракаан уонна Туобуйа диэн Үөһээ Бүлүү сирдэригэр түһэр. Ол ступеннар уматыктара ситэ туһаныллыбат, онон дьааттаах гептил диэн эттик айылҕаны сүһүрдэр.

Бүлүү Эбэ көмүскэлигэр

Бүлүү өрүс айылҕатын алдьатан эрэбит диэн санаа ааспыт XX үйэ 70-с сылларыттан баар буолбута. 90-с сылларга ол санаа хамсааһыҥҥа кубулуйбута. Бүлүүнү көмүскүохтэрин харыыстыахтахтарын баҕарар дьон үксэ "Вилюй" диэн ааттаах общественнай экологическай комитекка түмсүбүтэ.

Бүлүү өрүс күнэ

Бүлүү улуустарын быһаарыытынан ыам ыйын 25 күнүгэр бэлиэтэнэр.

Сигэлэр

Хотун Бүлүү хомолтото. Обиды Матушки Вилюя. Н.Д.Архипов, И.С.Бурцев. - Дьокуускай, Сайдам, 2005 - 304 с. ISBN 5-98671-003-7

Туһаныллыбыт литература

Рыбные богатства Вилюя и их охрана. А.С. Гольдман, В.А.Игнатьев, Якутск, Сайдам, 2006. - 38 с.