Бэйэ бэйэтин кэһэтиитэ

Бэйэ бэйэтин кэһэтиитэ диэн эккэ-сииҥҥэ ыарыыны оҥорон өй-санаа түргэнник уларыйарын ситиһии буолар.

Айылҕа айбытын быһыытынан киһи хайаан да тугу эмэ оҥорор; үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны, тугу да оҥорбот киһи диэн суох. Ол иһин тугу барытын сатаан, үчүгэйдик оҥорорго киһи өр кэмҥэ үөрэннэҕинэ эрэ табыллар. Ону-маны оҥоро охсоору, онно эбии тиэтэйдэҕинэ, ыксаатаҕына киһи хаһан баҕарар сыыһа-халты туттунуон сөп. Субу кэмҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии уустугуттан, үчүгэйи оҥоробун диэн сыыһа санаа киириэн сөбүттэн, үчүгэйи оҥорорбут табыллыбатаҕына куһаҕан буолан тахсара элбиириттэн, бэйэтин сыыһа-халты туттунарыттан киһини сэрэхтээх буолара эрэ быыһыыр диэн таҥара үөрэҕэ этэр, үөрэтэр.

Киһи бэйэтин сыыһа-халты туттунуутуттан ханнык эрэ түбэлтэҕэ бэйэтэ кэһэйэр, этин-сиинин эчэтэр, ыарыыны билэр. Маннык кэһэйии кэнниттэн киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйыыр, сэрэхтээх буолууга үөрэниитэ түргэтиир. Өтүйэнэн тоһоҕону сыыһа охсон тарбаҕын дэҥнээтэҕинэ сыыһа охсубат буоларга үөрэниитэ ордук табыллар, түргэтиир. Үөһээттэн сууллан түһүү кэнниттэн киһи кэһэйэн, уһун кэмҥэ үөһээ ыттыбат буолуон, үөһээ ыттарыттан саллыан сөп.

Сыыһаны оҥорбуттан эт-сиин кэһэйэн ыарыы буолуута киһиэхэ хаһан да умнуллубат өйдөбүллэри үөскэтэн киллэрэр. Былыргы кэмнэргэ кыра, быстах сыыһалары, куһаҕан быһыылары оҥорбут буруйдаах дьону талаҕынан, кымньыынан таһыйан биэрии уһун кэмҥэ олохсуйа сылдьыбыта. Эккэ-сииҥҥэ быһаччы дьайан, ыарыыны үөскэтэн, куһаҕан быһыылары оҥорууну аҕыйатыыны ситиһии биир туһалаах көрүҥэ этэ диэн элбэхтик туттуллара.

«Ыалдьартан илии арахпат» диэн этии ыарыы өйгө-санааҕа уһуннук, биллэрдик дьайарын быһаарар. Киһи туга эмэ ыарыйдаҕына, онтон эрэйдэннэҕинэ, туохтан бу ыарыы үөскээбитин быһаара, ону булан суох оҥоро сатыыра өйө-санаата сайдан, билиитэ элбээн иһэрин үөскэтэрин тэҥэ, сэрэхтээх буолуутун улаатыннарар.

Билигин үөрэх-билии тарҕаммытынан сибээстээн дьон-аймах өйдөрө-санаалара арыыйда сайдыбыттарынан, үөһээ үктэлгэ тахсыбытынан диэн ааттаан, накаастаан, эккэ-сииҥҥэ ыарыыны биллэрэн өйү-санааны тупсарыыны үгүс дойдуларга суох оҥорон, хаалларан тураллар. Ол оннугар харчынан ыстараап уонна хаайыы туттуллар буолбуттара өйгө-санааҕа дьайыылара сымнаҕаһынан сыыһаны, буруйу оҥорбуттар көнөллөрө ордук уһун кэми ылар буолбутун тэҥэ, тиийимтиэтэ лаппа аҕыйаата.

Ыстараабы төлүүр үптэрэ-харчылара, атын туохтара да суох дьоҥҥо аныгы ньымалар дьайыылара букатын да суох диэххэ сөп. «Туохпун ылыахтарай?» -диэн этии бу дьону быыһыыр абыралларыгар кубулуйан сылдьар. Бэйэлэрэ хаайыыга түбэстэхтэринэ, хата тымныы кыһыны туоруурга сылаас, бэлэм астаах сиргэ тиийиэхпит диэн үөрүөхтэрин сөп. Аһара элбэх харчылаахтарга кыра ыстараап дьайыыта букатын да тиийбэтиттэн кыра буруйга-сэмэҕэ букатын да кыһаммакка сылдьыахтарын эмиэ сөп.

Дьон сайдан истэхтэринэ өйдөрүн-санааларын баһылаан салайыыны былдьаһыы уһун үйэлэр тухары тохтообокко барбыта. Таҥара үөрэҕэ сайдан иһиитигэр аҥардастыы аҥар өттүн, үчүгэй диэбит өттүлэрин диэки барыыны тутуһан, атыттары барыларын туоратан сайдыбыта. Христос таҥара маҥнай биллиэҕиттэн, маҥнайгы христианнар баар буолуохтарыттан араас өй-санаа хайдыһыыларыттан көмүскэнэрэ ыарахан этэ. 381 сыллаахха ыытыллыбыт бары бүттүүн Никеетээҕи соборга биир санааланыы, Христоһу итэҕэлгэ кубулутуу кыаллыбыта. Итэҕэл кэлин даҕаны араас хайдыһыылартан, атын сүүрээннэртэн собордар быһаарыыларынан сирдэтинэрэ. (1,833).

Өй-санаа, итэҕэл үөрэҕэ «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн эмиэ икки өрүттээх. Аҥар өттө үрүҥ айыы итэҕэлиттэн, сахалар кут-сүр үөрэхтэриттэн тирэнэн, ол аата омук урукку олоҕуттан, билиилэриттэн уонна атын өттө, таҥара үөрэҕиттэн, оҕо өйө-санаата сайдыытыттан, саҥаны билиититтэн хомуллан, мунньуллан үөскээбит.

Былыргы кэмнэргэ өй-санаа дьайыытыгар дьон киирэн биэрэллэрэ элбэх кэмигэр аптаах, илбистээх дьону туоратыы, суох оҥоруу ыытыллара дьону салайыыны былдьаһыыттан ордук күүркэтиллэрэ. Дьон араас эмчиттэри, биллэр туһаны оҥорооччулары аан бастаан итэҕэйэллэрэ, этэр тылларын истэллэрэ, холобур тутталлара.

Католическай, православнай, мусульманскай таҥара үөрэҕин тарҕатааччылар араас аптаахтары, илбистээхтэри хара итэҕэллээхтэринэн, куһаҕан санааны тарҕатааччыларынан ааттаан дьон олорор сирдэриттэн үүрдэрэллэрэ, өссө сорохторун уокка уматаллара. Өй-санаа үөрэхтэрэ улахан былдьаһыынан, күөнтэһиинэн, хайалара кыайбыт баһылааһынынан сайдыбыттара.

Киһи бэйэтин сыыһатын көннөрүнэрэ аан маҥнай санаатын көннөрдөҕүнэ эрэ ситиһиллэрин былыр да билэллэрэ. Санааны көннөрөргө, уларытарга, ол санааны умуннахха, өйтөн-санааттан суох оҥордоххо, атын, үчүгэй санаанан солбуйдахха эрэ табыллар, кыаллар кыахтанар.

Куһаҕан санааны суох оҥорууга былыргы кэмнэргэ «бичевание» диэн бэйэ этигэр-сиинигэр ыарыыны оҥорон, ол аата бэйэни тугунан эрэ, кымньыынан эҥин накаастаан таһыйыыта орто үйэлэргэ үөскээбитэ уонна католическай таҥара үөрэҕинээҕэр тиийимтиэтэ улахана биллэн, киэҥник тарҕанан барбыта. Католическай таҥара дьиэтэ саҥа үөскээбит конкуреннары бары кыаҕын ууран туран суох оҥорбута. (1,111).

Кырыылаах хардаҕаска уһуннук тобуктаан туруу сыыйа эбиллэн иһэр ыарыыны үөскэтэринэн бэйэни накаастыырга урукку кэмнэргэ элбэхтик туттуллар эбит. Бу былыргы накаастааһыны оччотооҕу оскуолаларга мэник-тэник оҕолорго өй киллэрэргэ анаан туһаналларын былыргыны суруйааччылар бэлиэтээбиттэр.

Туох эмэ олус наадалааҕы умнан кэбиһэн, итэҕэс оҥорон ночоотурбут киһи тымныы уулаах бытыылканы хоонньугар уктан сытан бэйэтин накаастыырга туһаннаҕына, аны умнубат буолуута улаатан туһаны оҥороро элбиир эбит.

Тымныыга тоҥон киһи бэйэтэ эрэйдэннэҕинэ, элбэхтик сүүрэкэлээтэҕинэ, сылаастык, халыҥнык таҥнарга түргэнник үөрэнэр, кыһанар киһи буола охсоро олоҕор туһата улахан. Тымныы диэн тугун соччо билбэт киһи улахан тымныыга ыраах сиргэ сатыы, чараас таҥастаах бара туруон сөп. Ол эрээри аан маҥнай киһи тобуктара хамсаабат буола тоҥнохторуна, сууллан хааллаҕына, чараастык таҥныбыт эбиппин диэн санааҕа киириитэ хайы-сах хойутаабыт буолуон сөп.

Тымныыга холоотоххо куйаас оннук куттала суох эрээри күн уотугар уһуннук бэргэһэтэ суох сылдьыбыт киһи күн уотугар оҕустаран төбөтө ыалдьан сууллан хаалыан эмиэ сөп.

Киһи бэйэтин бэйэтэ кэһэтиититтэн, тугунан эмэ ыарынан накаастааһыныттан хаһан да умнубат буола үөрэнэрэ кырдьык уонна кэлэр олоҕор сыыһаны оҥорботугар дьайыыта улахан. Ол иһин кыратык да буоллар бэйэни, барахсаны, биллэр гына кэһэтэ түһэн биэрии өй-санаа туруктаах, тулуурдаах буолуутугар туһата улахан. Сыыһа-халты хамсанара элбээбит илиини туохха эмэ ыарыылаахтык охсон биэрии сыыһа-халты хамсанары биллэрдик аҕыйатар кыаҕын туһаныахха сөп.

Ыарыыны биллэрэн, эти-сиини накаастаан үөрэтии киһи тулуурдаах, сэрэхтээх буола үөрэниитин биллэрдик түргэтэтэрэ уонна хаһан да умнуллубат гына өйдөнөрүгэр тириэрдэрэ, аһара барар өйдөөх-санаалаах эдэрдэри үөрэтиигэ ордук тиийимтиэтин билигин да туһаныахха сөп. (2,122).

Туһаныллыбыт литература

1. Иллюстрированный энциклопедический словарь Ф.Брокгауза и И.Ефрона. – М.: Эксмо; Форум, 2007. – 960 с.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.