Буокса дьарыга уонна бэлэмнэниитэ

Буокса (от англ. box — удар, пощечина) — спорт контактнай көрүҥэ, күөн көрсүү, спортсменнар бэйэ-бэйэлэрин төбөҕө, искэ, түөскэ охсоллор. Рефери киирсиини хонтуоруоллуур, раунд 3 эбэтэр 12 буолуон сөп. Кыайыыны утарааччыта оҕуннаҕына, охтон баран 10 сөкүүндэ иhигэр турбатаҕына, эчэйии ылбыт, салгыы киирсэр туруга суох буоллаҕына биэрэллэр. Тэҥ киирсии буоллаҕына, судьуйа очкону ааҕар, ким очкота элбэх ол кыайар. Буоксаҕа, саамай сүрүнэ спортсмены техническэй, тактическай өрүттэрин бэлэмнээhин буолар. Тренердэртэн ыйытыы түмүгүнэн, үгүс тренер тактическай дьарыгы бастакы миэстэҕэ туруорар эбит. Ол эрэн, маннык бэлэмнээһиҥҥэ теорията уонна методиката ыарахан буолар эбит. Буоксаҕа үөрэтии сыала-соруга – буоксаҕа техническэй, тактическай өттүнэн бэлэм буоларга үөрэтии. Соруктара: 1) Эрчиллии кэмигэр бэлэмнээhин; 2) Техниканы сайыннарыы;

Тактическай дьарыкка бэлэмнээhин. Тактика сүрүн хайысхата условнай уонна көҥүл киирсии, ол эбэтэр иккилии буолан үлэлээhин. Ньымалара: сутурук бойобуой тутуута, охсуһардыы туттан туруу (бойобуой стойка), хамсаныы, дистанцияттан үлэлээhин, киирэн иhэн охсуу уонна охсуулартан көмүскэнии техниката, көмүскэнии уонна контр-охсуулартан көмүскэнии. Маннык буокса ньыматынан дьарыктаннахха спортсмен таhыма үрдүүр, сайдар услуобуйата үөскүүр. Күрэхтэhиини ырытыы түмүгүнэн, үгүс боксер киирэн иhэн охсуута (47%), онтон киирэн иhэр утарсааччыны көрсүү (встречнай удар, 28%), көмүскэнэн баран охсуу (25%) буолар, үгүс спортсмен киирэн иhэн охсууну ордорор эбит.

Туох баар көмүскэнииттэн илиинэн көмүскэнии элбэх (49%), атах көмөтүнэн көмүскэнии (33%), сүрүннээн көҥдөй көҕүhү көмүскэнии (туловище,18%). Тоҕо диэтэххэ, илиинэн көмүскэнии саамай боростуой уонна түргэн ньыма буолар. Маннык ньыманы сирдэтэн киhи итииргиир уонна киирэн иhэн охсуу ньыматын кэмигэр сөпкө туhанар. Боксер күрэхтэhии кэмигэр туох баар этин-сиинин сатаан көмүскэниэхтээх. Үрдүк таhымнаах маастар буолар туһугар спорстмен элбэх күрэхтэhиилэргэ кыттыахтаах, дьүккүөрдээхтик, дьаныардаахтык дьарыктаныахтаах. Бэлэмнэнии, хамсааhын илии-атах, көҕүс көмөтүнэн барар. Бу балартан саамай суолталааҕа атах үлэтэ, тоҕо диэтэххэ барыта атах көмөтүнэн оноhуллар. Илиинэн утарсааччыны араас албаhы туттан албынныахха, киитэрэйдиэххэ сөп. Оттон көҕүс көмөтүнэн утарсааччыны муннарар, утарсааччы тирэҕин сүтэрэр. Араас ньыма туттуллар: элбэхтэ эбэтэр биирдэ охсуу; утарсааччы охсон баран аһаран биэриитэ. Боксер бу ньымалары араастаан уларыта сылдьан онороро саамай сүрүн ирдэбил буолар, ол эрээри көмүскэнэрин умнуо суохтаах.

Практика көрдөрөрүнэн буокса техническэй өттө бириэмэтинэн тактическай ньыматтан арыый инники сайдан иhэр. Ардыгар бииргэ барар. Техникаҕа үөрэтии, боксер сүрүн балаһыанньата тактическай суолталаах. Боксер рингэҕэ киирсэр кэмигэр тэйиччи сылдьан утарсааччыны охсор. Ол кэмҥэ маннык техническэй охсуу ньымаларын туттуон сөп, холобур: бастаан хаҥас уонна уҥа илиинэн көнөтүк охсуу, ол кэнниттэнтөбөҕө уонна түөскэ ойоҕостон уҥа, хаҥас охсуу, аллараттан охсуу.

Туох баар техническэй: киирэн иhэн охсуу, көмүскэнии кэнниттэн охсуу уонна киирэн истэхтэринэ көрсүү  ньымалара үөрэтиллэллэр уонна сайдаллар. Араас ньыманан сайдыы таhыма үрдүүр. Холобур, хаҥас илиинэн төбөҕө көнөтүк охсууну боксердар кимэн киирии уонна көмүскэнии  кэмигэр туhаналлар.  Онтон хаҥас илиинэн охсуу кэнниттэн, кэннинэн тэйэн эбэтэр миэстэтигэр туран эппиэттиир охсуу үлэтэ саҕаланар. 
Соҕотоҕун эбэтэр иккилии буолан дьарыктанарга охсуу ньымаларын үөрэтэр ордук суолталаах. Холобура, сиэркилэ иннигэр туран боксер охсууларын, сыыhаларын көрүнэр, чрчуйар, үөрэтэр, маннык бэлэмнэнии табыгастаах буолар. Сарсыарда боксер соҕотоҕун, киэһэ өттүгэр спаррингпартнеру кытта эрчиллэр. Дьарык бэлэмнэниитэ араас буолар. Холобур, түргэн-күүстээх (скоростно-силовой) хамсаныылары, салгыҥҥа охсуулары уо.д.а. оҥорор. Манна тренер сүбэтэ-амата улахан оруолу оонньуур. Бу дьарык күрэхтэhии иннигэр оҥоһуллуохтаах. Спортсмен маастарыстыбатын үрдэтинэрэ, сайыннарара биир эрэ ыйынан буолбакка, сылы-сылынан буолар. Кини бэйэтин сыыhаларын көрөн үөрэнэр, сайдар.

Боксер үүнэрэ-сайдара тренер үөрэнээччитин төһө билэриттэн-көрөрүттэн, хайдах уhуйарыттан, такайарыттан уонна буокса ньымаларын спортсмен төһө сатаан сөпкө оҥороруттан быhаччы тутулуктаах. Күрэхтэhии ырытыытын кэтээн көрдөххө, боксер намыһах таhымнаах, эбэтэр утарсааччыта үрдүк кылаастаах буолан киирсиигэ хотторор. Спортсмен күрэхтэhиэн иннинэ элбэхтэ дьарыктаныахтаах, сыыhаларын-халтыларын көннөрүнүөхтээх, техникатын чочуйуохтаах.

Туhаныллыбыт литэрэтиирэ 1) Бутенко Б.И. Специализированная подготовка боксера / Б.И. Бутенко. - М.: Физкультура и спорт, 2007. - 175 с. 2) Верхошанский Ю.В. Основы специальной физической подготовки спортсменов / Ю.В. Верхошанский. - М.: Физкультура и спорт, 2006. - 340 с. 3) Гандельсман А.Б. Физиологические основы методики спортивной тренировки. - М.: Физкультура и спорт, 2008. - 232 с.