Биология

Биология олох арааһын үөрэтэр (үөһээ хаҥас ойууттан саҕалаан чаһы хоту) E. coli, tree fern, gazelle, Goliath beetle

Кыыллар - ынахтар

Үүнээйилэр - Triticum

Тэллэйдэр - Morchella esculenta

Бактериялар - Gemmatimonas aurantiaca (- = 1 Micrometer)

Архейдар - Halobacteria

Вирустар - Gamma phage

Биология (был.-гириэк. βιολογία - βίος, bios, "олох"; -λογία, -logia) диэн олоҕу үөрэтии уонна тыыннаах организмнары уонна кинилэр бэйэ бэйэлэриниин уонна тула эйгэлиин дьайсыыларын үөрэтэр айылҕа үөрэхтэрин салаалара. Тыынар тыыннаах тутулун, үлэтин, үүнүүтүн, төрүөтүн, эволюциятын уонна тарҕаныытын чинчийэр. Организмнары уонна функцияларын наардыыр уонна суруйар.

Биология үөрэх предметин быһыытынан үөрэх бары сүһүөх үөрэхтэригэр туспа салаа буолар. Үөрэх уобалаһын биир дьоһун компоненын быһыытынан биология уопсай үөрэхтээһин сыалын ситиһиигэ, үөрэнээччилэр сүрүн дисциплиналарын баһылааһыны, интеллектуальнай уонна айар дьоҕурун сайыннарыы, научнай өй- санаа уонна сыаналаах ориентациялары үөскэтиигэ дьоһун кылааты киллэрэр.^[1]

Историята[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Биология концепцията ХІХ- с үйэҕэ туспа естественнэй наука быһыытынан үөскээбитэ да, биологическай дисциплиналар урут медицинаҕа уонна естественнэй историяҕа үөскээбиттэрэ. Үксүлэрэ Араб ал- Джахиз, ибн- Сиина, ибн- Зухра уонна ибн- ал- Нафиза курдук античнай ученайдартан үгүстүк сылдьаллар. Биологическай санааны сөргүтүү үйэтигэр Европаҕа революционизацияламмыта уонна бэчээт үлэтин тарҕатыыга, экспериментальнай чинчийиилэргэ уонна үүнээйилэр эпохаларыгар элбэх саҥа көрүҥнэри арыйыыга интэриэс үөскээбитэ. Бу кэмҥэ уһулуччулаах өйдөөх- санаалаах Андрей Везалий уонна Уильям Гарвей үлэлээбиттэрэ, кинилэр билиҥҥи Анатолия уонна физиология тирэҕин уурбуттара. Аҕыйах сыллааҕыта линей уонна Бюфон тыыннаах уонна сиртэн хостонор баайы классификациялааһыҥҥа улахан үлэ оҥоһуллубута. Клеточнай теорияны сайыннарарга тирэх ууран, урут биллибэт микроскоп урут кэтээн көрүүнү арыйбыта. Естественность сайдыыта, сороҕор механическай философия баар буолан, айылҕа историятын сайыннарарга көмөлөспүтэ.

ХІХ үйэ саҕаланыытыгар ботаника уонна зоология курдук аныгы биологическай дисциплиналар профессиональнай таһымҥа тиийбиттэрэ. Лаврузье уонна физика атын химикалара тыыннаах, тыыннаах айылҕа туһунан чугасаһан барбыттара. Александр Гумбольдт курдук натуралистар тулалыыр эйгэни кытта бииргэ үлэлээһиннэрин уонна географияттан тутулуктааҕын чинчийбиттэр, биография, экология уонна этология төрдүн уураллар. ХІХ- с үйэҕэ үөрэх эволюцията сыыйа мунньуллан, көрүҥнэри уларыта тутуу оруолун өйдөөһүҥҥэ, оттон клетика теорията тыыннаах вещество тутулун төрдүн- төбөтүн саҥа сырдыгар көрдөрдө. Эмбриология уонна палеонтология дааннайдарынан бу ситиһиилэр Дарвинаны биир кэлим теорияны оҥорорго, ол сүнньүнэн айылҕаны талыы буолар. ХІХ үйэ бүтүүтэ до идеялара инфекционнай агент теориятын оннунан хаалларбыттара. Ол гынан баран, төрөппүт удьуордааһын механизма билигин да кистэнэ илик.

ХХ үйэ саҥатыгар Томас Морҕан уонна кини үөрэнээччилэрэ ХІХ үйэ ортотугар чинчийиллибит сокуоннары хаттаан арыйбыттара, ол кэнниттэн генетика түргэнник сайдыбыта. 1930- с сылларга популяционнай генетика уонна теория дьүөрэлэһиилэрэ аныгы эволюционнай теорияны эбэтэр сыыһа хамсааһыны үөскэппитэ. Биологияны сайыннарыыга ферменнэр аһыллыбыттара уонна метаболизм бары процеһын ойуулааһыҥҥа сүҥкэн үлэ саҕаламмыта. Структуралар уотурбанан аһыллыылара молекулярнай биология сайдыытыгар улахан тирэх буолбута. Кини кэннилэриттэн киин дуогабары, НЭП үйэтин бүтүүтэ генетическэй сыл бүтүүтэ-киһи генетическэй кодун толору кэҥэтии уонна өссө хас да организмы, медицинаны уонна тыа хаһаайыстыбатыгар улахан суолталаах. Ол түмүгэр геномика уонна протеомика саҥа дьиссипилиинэлэрэ үөскээтилэр. Биология предметин дисциплинатын уонна ыксаллаах быһыыны- майгыны улаатыннарыы биологтар ортолоругар кыараҕас идэни үөскэппитин да иһин, биология салгыы биир науканан хаалан иһэрин уонна хас биирдии биологическай дисциплинаттан дааннайдары, чуолаан геномика, применменнар барыларыгар туттулар.