Иһинээҕитигэр көс

Балхаш

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Балхаш

Балха́ш (Балка́ш[1][2]; каз. Балқаш) — сүүрээһинэ суох аҥаарынан тууһа суох Казахстан соҕуруу-арҕаа өттүгэр сытар күөл. Иэнинэн туустаах күөллэртэн иккис миэстэҕэ турар (Каспий байҕал кэнниттэн) уонна улахан күөллэртэн 14 миэстэҕэ турар. Күөл дэҥҥэ көстүүтэ - кыра силбэһигинэн туустаах (илин өттө) уонна иһэр уу (арҕаа өттө) икки аҥынан хайдыыта.

Күөл Казахстан үс улууһугар сытар: Алма-Ата, Жамбыл уонна Караганда. Күөл хоту өттүгэр Сары-Арка хайалара тэнийэн сыталлар, арҕаа өттүгэр Бетлак-Дала, соҕуруу өттүгэр Чу-Или хайалара, Таукум уонна Сарыесик-Аытрау кумах куйааардара.

Номох

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

«Балхаш» топонима, биир быһаарыынан, balkas диэн тылтан тахсар, татаар, казах уонна алтаай тылларыттан тылбааһына «дулҕаалаах маар» диэн эбит[3]. Казах тылыгар «балкыту» диэн «тимири уһаарыы», «уһаарыы» [4]. «Балку» этимологията археологтар сири хасыһыыларынан туоһуланар, Маргулан академик экспедицията Балхаш таһа түҥ былыргы тимири уһаарар киинэ буоларын быһаарбыт, ону таһынан *Blķ (праиндоевропейскай *Brķ) диэн туохтуур туттуллубуттан[5].

Былыргы номох кэпсээнинэн Балхаш диэн баай ойуун Или диэн кэрэ кыыстаах эбитэ үһү. Кэргэн тахсар кэмэ кэлбитигэр Балхаш кыыспын күүстээхтэн күүстээххэ, баайдаахтан баайдаахха, кэрэттэн кэрэҕэ биэрэбин диэбит. Кэлбит кэргэттэртэн тобус толору баай таһаҕас караваннардаах Кытай императорын икки уола, үөр аттаах уонна үрүҥ көмүстээх монгол хаан уолаттара, ону таһынан көбүөрдээх, сэлии муоһуттан оҥоһуктардаах Бухара куорат эдэр атыыһыттара бааллар эбит. Кинилэри кытта биир дьадаҥы Каракал диэн маныыһыт уол баар эбит, ону кыыс таптыы көрбүт.

Күрэстэр кэннилэриттэн Каратал кыайыылаҕынан тахсыбыт, ону Балхаш оҕонньор үүрэн ыыппыт. Онуоха Или түүнүн тапталлааҕын кытта куотан барбыт. Куоппутун билэн Балхаш оҕонньор тапталлаахтары кыраабыт уонна тапталлаахтар икки өрүскэ кубулуйбуттар, оттон өрүстэр хаһан да холбоспотуннар диэн Балхаш икки ардыларыгар күүгэйэ сытар күөлгэ кубулуйбут[6].

Өссө биир версиянан Ворукаша (Воурукарта) авеста тылыттан уонна перстар Варкаш диэн тылтан төрүттээх буолуо диэн сабаҕалааһын баар[7].

Сүрүн информация

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Балхаш күөл бассейна

Балхаш Балхаш-Алаколь хотоол ордук дириҥ сиригэр сытар. Хотоолго өссө Сасыкколь, Алаколь уонна Эби-Нур күөллэр сыталлар[8]. Ити күөллэр Балхаш-Алаколь хотоолун толорон сыппыт былыргы Ханхай байҕал тобохторо буолаллар[9].

Балхаш күөл иэнэ 16,4 тыс. км² (2000 год)[10]. Балхаш муора таһымыттан быһа холоон 340 м үрдүккэ сытар. Уһуна 600 км, кэтитэ илин өттүгэр 9—19 км, арҕаа 74 км диэри. Кытылын уһуна 2358 км [11]. Сарыесик тумул арыы күөлү аҥы чыҥха атын састааптаах ууларга араарар. Арҕаа өттө дириҥэ суох киһи иһэр уулаах, илин быдан дириҥ уонна туустаах уулаах[12]. Тумул арыы оҥорор 3,5 км кэтиттээх Узынарал (каз. Ұзынарал — «уһун арыы») силбэһиитинэн уу арҕаа өттүттэн илин өттүн толорон биэрэр. Силбэһии дириҥэ 6 м[13].

Күөлгэ улахан арыылар суохтар. Ордук улахаттар Басарал уонна Тасарал, ону таһынан Ортаарал, Аякарал уонна Олжабекарал күөл арҕаа өттүгэр сыталлар. Илин өттүгэр Озынарал, Ултаракты, Коржын уонна Алгазы арыылар бааллар. Уопсайынан күөлгэ 66 км² иэннээх 43 арыы баар[14]. Уу таһыма түстэҕинэ күөлгэ саҥа арыылар үөскүүллэр уонна баар арыылар иэннэрэ улаатар[15].

Басарал и Тасарал (наиболее крупные), а также Ортаарал, Аякарал и Олжабекарал расположены в западной части озера. В восточной части находятся острова Озынарал, Ултаракты и Коржын, а также остров Алгазы. Всего на озере насчитывается 43 острова общей площадью 66 км²[14], однако со снижением уровня воды образуются новые острова, а площадь уже существующих увеличивается[15].

Күөлгэ уу кэлиитин 73-80 % арҕаа өттүгэр түһэр Или өрүс уута буолар. Өрүс Тянь-Шань хайаларыгар саҕаланар уонна хайа муустарыттан хааччынар. Күөлгэ түһүүтүгэр Или өрүс 8 тыс. км² иэннээх элбэх үөстээх дельта олохтуур (Кур-Ли, Ак-Узек, Джиде уо.д.а.).

Күөл илин өттүгэн Каратал, Аксу Лепсы өрүстэр уонна үрэхтэр түһэллэр, ону таһынан сир уутунан хааччынар[10][16]. Джунгар Алатау хайаларыттан түһэр Каратал өрүс күөлгэ түһэр иккис улахан өрүс буолар. 50-ус сылларга дылы уунан хааччыйбыт Аягуз үрэх уута билигин күөлгэ дылы тиийбэт. Былыр сөҥүүлээх дьылларга хотуттан күөлгэ Моинты, Жамши, Токрау уонна Баканас үрэхтэр түһэллэр эбит[17]. Илэр бары хаартан ууланаллар ол иһин ыам ыйыгар уолаллар. Сыллааҕы уу түһүүтэ күөл арҕаа уонна илин өттүлэригэр 1,15 км³[18] тиийэр эбит.

Экология

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Флора уонна фауна

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Кытылга үүнэр тростник

Кытылларга туранга уонна үөт үүнэллэр, ону таһынан тростник обыкновенный (Phragmites australis), соҕуруу рогоз (Typha angustata), хомус хас да көрүҥэ — камыш приморский (Schoenoplectus littoralis), күөл хомуһа (S. lacustris) уонна казах хомуһа (Scirpus kasachstanicus) диэн эндемик. уу анныгар уруть колосистая (Myriophyllum spicatum) уонна уруть мутовчатая (M. verticillatum), рдест хас да көрүҥэ: рдест блестящий(Potamogeton lucens), рдест пронзеннолистный(P. perfoliatus), рдест крупноплодный (P. macrocarpus) уо.д.а. үүнэллэр; пузырчатка обыкновенная, роголистник темно-зеленый уонна наяда икки көрүҥэ көстөллөр[19].

Күөл фауната 70-ус сылларга дылы баай эбитэ үһү, кэлин уута мөлтөөн быдан аччаабыт. Күөлгэ балык 20 көрүҥэ баар эбитэ үһү, олортон 6 көрүҥэ олохтоох көрүҥнэр эбит — или (Schizothorax pseudoksaiensis) уонна балхаш (S. argentatus) маринкалара, балхаш алыһара (Perca schrenkii), пятнистай (Nemachilus strauchi) уонна биир өҥнөөх губач (N. labiatus) уонна балхаш мундута (Phoxinus poljakowi). Атын көрүҥнэри күөлгэ киһи аҕалан ииппит: сазан, шип, осман, линь, сыалыһар, судак, собо, карп уо.д.а. Сүрүн хостонор балык сазан, судак, жерех уонна лещ[19][20].

Соҕуруу өлгөмнүк үүммүт хомус көтөрдөр уйаланар сирдэрэ буолар эбит. Капчагай водохранилщетыттан сылтаан уу түһүүтэ Или өрүс дельтатын биллэрдик аччаппыт — 1970 сыллартан дельта иэнэ 3046 км² 1876 км² дылы аччаабыт, онтон сылтаан уу-маар сирдэр уонна тугай тыалара аччаабыттар — көтөрдөр уонна кыыллар үөскүүр сирдэрэ. Сири хорутуу, пестицидтары туһаныы, дьиэ кыылын аһары мэччитии уонна хомустарыы кэрдии күөл эгэлгэтигэр дьайбыт. 342 тоноҕостоохтор көрүҥнэриттэн 22 Казахстан кыһыл кинигэтигэр киирбиттэр [21]. Дельта тыаларыгар XX үйэ аҥаарыгар дылы туран баабыра баар эбит, кабаннары тутан аһылыктанар эбит.

Балхашка улахан бакланнар, чыркымайдар, фазаннар, боруллуо уонна маҥан цаплялар ареалларыгар киирэр эбит. 120 көтөр көрүҥүттэн 12 кыһыл кинигэҕэ киирбит, ол быыһыгар кытархай уонна будьурхай пеликаннар, колпица, куба уонна ала хотой[22].

Экология

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Балхаш

Балхашка Арал катастрофата хатыланыах куттала баар. Онно хас да төрүөт баар. 1970 сыллартан саҕалаан Или уутун туттуута уонна Капчагай водохранилищетын уунан толоруута (онно 39 км³ уу барбыт) өрүс уутунан хаачччыйыы 2/3 аччаабыт уонна күөл таһыма түспүт. Уу таһыма сылга 15.6 см аччаабыт, 1946 сыллаахха дылы уу таһыма 9,2 см аччыыр эбит[23]. 1972 сылтан 2001 сылга дылы кыра туустаах Алаколь сүтэ сылдьыбыт, оттон Балхаш соҕуруу өртө 150 км² иэнэ аччаабыт. 16 күөллэр системаларыттан 5 эрэ ордубут. Кумах тэнийиитэ бассейн 1/3 ылбыт[24]. Күөл куурбут сирдэриттэн туустаах быыл үөскээн Азиятааҕы быыллаах буурҕаларыгар кылаатын киллэрэр уонна регион климатыгар дьайыыны оҥорор[25].

Балхаштааҕы хайа уонна металлургия кэмбинээтэ

Өссө биир сүрүн экологияны буортулуур биричиинэ Балхаштааҕы хайа металлургиятын кэмбинээтин киртиитэ буолар. 1990 сылларга кэмбинээт киртитиитэ сылга 280-320 тыһ. тонна тиийбит уонна күөлгэ 76 тонна алтан, 68 тонна цинк, 66 тонна сибинээс сөҥмүт. Ол сылтан киртитии сабардама икки төгүл улааппыт. Ону таһынан буортулуур веществолар күөлгэ хвостохранилищелар нөҥүө, быыллаах буурҕалар киирэллэр[26]. Экологияны сөргүтүү миэрэлэринэн Капчагай водохранилищетын уутун толоруутун тохтотуута, кэмбинээт кирдээх уутун ыраастааһына, сири нүөлсүтүүнү аччатыы уо.д.а[19]. 2005 с. Аан дойдутааҕы экология форумугар «Казахмыс» корпорация эһиил экологияны киртиппэт производствотын тутуутун бүтэрэрин туһунан эппит, оччотугар киртитии 80-90 %[27] аччыахтаах.

Балхаш күөл сүрүн киртитээччилэринэн буолаллар: ыарахан металлар (алтан уонна цинк), ону таһынан ниэп бородуксуйалара, феноллар уонна фторидтар.

Кытай сабыдыала

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Кирдээх иһэр уу Кытайтан эмиэ кэлэр — кыраныыса пууннара алтанынан уонна атын веществоларынан улахан киртиийии баарын бэлиэтииллэр, уу киртиийитэ V кылааска эппиэттиир. Кытайга 14,5 км³ сабардамнаах ууну Или өрүстэн сүүмэрдээн ылаллар, ону өссө 3,6 төгүл улаатыннараары сылдьаллар[28], билиҥҥи ууну сүүмэрдээһин сылга 0,5—1 2—4 км³ дылы улааппыт [16] (Синьцзян-Уйгур автономнай оройуон дьоно элбээн). Экспердар этэллэринэн уу сүүмэрдээһинин 10 % улаатыыта күөлү катастрофаҕа тиэрдиэн сөп — Балхаш икки аҥы хайдан баран илин сорох өттө кууруон сөп[28][29].

Куораттар уонна экономика

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

2005 с. Балхаш бассейныгар 3,3 мөл. кэриҥэ киһи олорор эбит, ол быыһыгар Алматы куорат — Казахстан ордук улахан куората. Күөл кытылыгар турар куораттартан ордук улахан куоратынан Балхаш буолар (80 тыһ. киһи). Куоракка Балхаштааҕы хайа уонна металлургия кэмбинээтэ баар. Элбэх алтаннаах сири Конырат уонна Саяк диэн күөлтэн хоту сытар бөһүөлэктэргэ хостууллаар. Күөл арҕаа кытылынан М36 диэн Бишкектан Карагандааҕа трасса ааһар, ол суолга Гульшат, Балхаш-9, Сарышаган уонна Приозерск нэһилиэктэр сыталлар. Соҕуруу өртүгэр Улькен, Мынарал, Шыганак диэн бөһүөлэктэр бааллар.

Приозерск куорат тула сэбиэскэй кэмҥэ тутуллубут элбэх байыаннай объектар бааллара биллэр. Балхаш-9 куоракка «Дарьял-У», «Днепр» уонна «Днестр» радиолокационнай станциялар бааллар. Сарышаган арҕаа өртүгэр противоракетнай полигон баар, оттон соҕуруу өртүгэр, Кашкантениз хомоҕо лазер сэрии сэбин бэрэбиэркэлиир Терра-3 диэн полигон баар эбит.

Соҕуруу кытыл олохсуллубатах сир. Или өрүс төрдүгэр Куйган диэн бөһ, Каратал төрдүгэр — Килбирлик бааллар. Илин өттүгэр Турксиб тимир суола ааһар (Аягуз уонна Талдыкорган икки ардыларынан). Тимир суол уонна Лепсы үрэх быһа ааһыытыгар Лепсы диэн дэриэбинэ баар.

Ылыллыбыт сирдэрэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Казахстан. Общегеографическая карта (масштаб 1:3 000 000). — Роскартография, 2011.
  2. ↑ Балхаш или Балкаш // Брокгауз уонна Ефрон энциклопедическай тылдьыта: 86 туомнаах (82 т. уо. 4 эб.). — СПб., 1890—1907.
  3. ↑ Макс Фасмер Этимологический русскоязычный словарь.
  4. ↑ Министерство образования и науки Республики Казахстан Словарь казахско-русский, русско-казахский.
  5. ↑ Иллич-Свитыч В. М. «Опыт сравнения ностратических языков (семито-хамитский, картвельский, индоевропейский, уральский, дравидийский, алтайский)»
  6. ↑ Алтайский К., Каратаев М. Путешествие в Жер-Уюк. — М., 1971. — С. 67-68.
  7. ↑ Золотой Сириус
  8. ↑ Maria Shahgedanova The Physical Geography of Northern Eurasia. — Oxford University Press, 2002. — С. 140-141. — 571 с. — ISBN 0198233841
  9. ↑ Соколов А. А. Глава 21. Средняя Азия и Казахстан, раздел Озера // Гидрография СССР. — Л.: Гидрометеоиздат, 1952.
  10. ↑ 10,0 10,1 Igor S. Zektser, Lorne G Everett Groundwater and the Environment: Applications for the Global Community. — CRC Press, 2000. — С. 76. — 175 с. — ISBN 1566703832
  11. ↑ Lake Balkhash (английский). Тургутулунна 4 Тохсунньу 2015.
  12. ↑ dic.academic.ru. Выдержки из Большой советской энциклопедии (русский). Тургутулунна 4 Тохсунньу 2015.
  13. ↑ https://global.britannica.com/place/Lake-Balkhash Britannica Online Encyclopedia
  14. ↑ 14,0 14,1 Горкин А.П. Балхаш. География: Современная иллюстрированная энциклопедия. Тургутулунна 5 Тохсунньу 2015.
  15. ↑ 15,0 15,1 Guillaume Le Sourd, Diana Rizzolio. United Nations Environment Programme — Lake Balkhash(ааҥл.). UNEP Global Resource Information Database (2004). Тургутулунна 29 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 18 Атырдьах ыйын 2011.
  16. ↑ 16,0 16,1 Институт гидрогеологии и гидрофизики Министерства образования и науки. Водные проблемы Казахстана. unesco.kz. — (нууч.)(ааҥл.). Тургутулунна 29 Тохсунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 18 Атырдьах ыйын 2011.
  17. ↑ http://kazembassy.com.ua/img/Проекты%20АО%20Тау%20Кен%20Самрук%20предлагаемые%20к%20совместной%20реализации.pdf Архыыптаммыт 2016, Ыам ыйын 13 күнүгэр.
  18. ↑ Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. UNDP Kazakhstan (19 апреля 2004). Тургутулунна 14 Олунньу 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 18 Атырдьах ыйын 2011.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Цитата сыыһата: Сыыһа <ref> тиэк (тег); ilec диэн хос быһаарыыларга аналлаах тиэкис суох
  20. ↑ Халыып:БСЭ3
  21. ↑ http://www.kz.undp.org/library_of_publications/files/1030-25100.pdf Или-Балхаш — Концепция устойчивого развития
  22. ↑ http://www.kz.undp.org/library_of_publications/files/1030-25100.pdf Или-Балхаш — Концепция устойчивого развития
  23. ↑ http://www.kz.undp.org/library_of_publications/files/2496-24188.pdf Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии
  24. ↑ http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1128411000 Архыыптаммыт 2011, От ыйын 18 күнүгэр. Спасти уникальное озеро. Стремительно мелеет казахстанский Балхаш
  25. ↑ http://www.kz.undp.org/library_of_publications/files/1030-25100.pdf Или-Балхаш — Концепция устойчивого развития
  26. ↑ http://www.zakon.kz/64827-osnovnaja-problema-ozera-balkhash.html Архыыптаммыт 2018, Кулун тутар 7 күнүгэр. Основная проблема озера Балхаш — плохое качество воды – А.Самакова
  27. ↑ http://www.zakon.kz/64827-osnovnaja-problema-ozera-balkhash.html Архыыптаммыт 2018, Кулун тутар 7 күнүгэр. Основная проблема озера Балхаш — плохое качество воды – А.Самакова
  28. ↑ 28,0 28,1 Цитата сыыһата: Сыыһа <ref> тиэк (тег); zakon диэн хос быһаарыыларга аналлаах тиэкис суох
  29. ↑ Арал номер два. Как Китай превращает Казахстан в пустыню
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Балхаш&oldid=400629»