Баал Хабырыыс поэзиятын туhунан

Баал Хабырыыс саха литературнай критикатыгар хайҕаммыт да, мөҥүллүбүт да поэт этэ. Ол эрэн, кэнники кэмҥэ кини кинигэлэрэ үксүн биһирэбили эрэ ылбыттара. Баал Хабырыыска махтанан, айымньыларын хайҕаан, быстах ааҕааччылар санааларын биллэрэр заметкалартан саҕалаан улахан соҕус обзорнай ыстатыйалар, мындыр рецензиялар, барыта сүүрбэччэ үлэ суруллубут. Олор ортолоругар ордук чорботон С.Руфов, И.Федосеев рецензияларын, Эллэй, Н.Петров, Ф.Софронов уо.д.а. ыстатыйаларын бэлиэтиир наадалаах. Ити автордар Баал Хабырыыс поэт быһыытынан сорох уратытын, кини саха поэзиятыгар оҥорбут өҥөтүн сөпкө ырыппыттар, ыйбыттар. Хомолтото диэн баар, кинилэр кэннилэриттэн 1968 сылтан ыла алта сыл тухары ким даҕаны Баал Хабырыыс туһунан боччумнаахтык суруйбатах, ырыппатах. Мин санаабар, саха поэзиятыгар кини быстах сылдьан ааспыт ыалдьыт, хонор хоноһо буолбатах этэ. Кини – төрөөбүт литературатын, поэзиятын быстыспат сорҕото, Н.Петров образтаан эппитинии, аал луук маһын биир төрөлкөй лабаата. Ол лабаа билигин да силигилии үүнэр, сайда турар: кэлин «Үһүс омурҕан» диэн нууччалыы, «Киһи суола барбыт» диэн сахалыы кинигэлэр эбии бэчээттэннилэр.

Онон поэт ытык кэриэһин иннигэр ааҕааччы иэһин төлөөн, бу дьоҕус ыстатыйаны суруйарга соруннум.

Баал Хабырыыс, кинини сирэй билэр да, айымньыларын эрэ ааҕар дьоннорго сүрдээх сэмэй, хаһан да наар бэйэтин талааныгар ирдэбиллээхтик сыһыаннаһар поэт быһыытынан биллэр. Кини онно ардыгар, араас ыарыы-сүтүү буомугар хаптардаҕына (киһи киһитэ өтөр буоллаҕа), кэмсинэр, кэриэлийэр быстах тыллары ыһыктаталыыр:

Сымыйа, ханна баар талааны, Сах салаатын албан ааты! Үөдэни улахан кыраатын, Үтүө күннэрбин бараатым.

(КСБ, 110)[1]

Ыарахан бөрүөнэн суруйан, Суол солуур, буор хаһар курдук, Тылга баар алмаз кыырпаҕын Булаары муҥу көрбүтүм, Бостуой да сырабын ыыппыппын – Баламат санаабын сөхтүм!..

(КСБ, 117).

Олоҥхоһут аатырбатым, Оннук талаан сыстыбатах. Поэт буола сатаабытым. Онтум да кыайтарбата.

(КСБ, 23).

Бу поэт туох да кубулҕаттаныыта суох ис сүрэхтэн этэр тыллара. Ол эрэн биһиги, билиҥҥи ааҕааччылар, бу строкалары Баал Хабырыыс атын этиилэригэр сигээн, уопсай өйдөбүлгэ олоҕуран сыаналыырбыт наада. Оттон оннук буоллаҕына, поэт поэзия үрдүк аналын, үтүө соругун, сатаан этиллибэт кэрэ эрэйин-муҥун, дууһаны кынаттыыр дьолун-соргутун туһунан суруйара үгүс эбит.

Туох-ханнык иннинэ кини поэзия общественнай суолтатын ыйар: «Куруутун өйдүөххэ наада – поэзия тыынар салгына, тэбэр сүрэҕэ гражданскай пафос. Норуоккар, олорор олоххор туох эмэ туһаны, үтүө өйү-санааны угар иһин суруйуллуохтаах. Бу чэпчэки үлэ буолбатах» (ЭК, 1967, алт. 20 к. «Тыл барҕа баайа - норуокка»). Дьэ ону поэт хайдах ситиһиэхтээҕий?

Баал Хабырыыс поэт төһө кырдьыктаахтык бэйэтин долгуйуутун, иэйиитин хоһооҥҥо иҥэрэриттэн айымньы сабыдыала тутулуктаах диир: «Дьиҥнээх ис сүрэххиттэн эрэ иэйэн эттэххинэ, ханнык даҕаны судургу, сороҕор бороҕой да соҕус тыл киһиэхэ тиийимтиэ буолар» (ТА, 8)[2]. Ол иһин хоһоонноругар – оҕолоругар (истиҥник саныыра оччо) аадырыстаан этэр:

Этим-хааным сорҕотун, Иэйиим, сүрэҕим уотун Эһиэхэҕэ биэрбитим, -

(ТА, 383).

Уонна өссө төгүл бигэргэтэр:

Бэйэҥ умайбакка эрэ Бар дьон сүрэҕин умаппаккын! Бэйэҥ ыалдьыбакка эрэ Киһи дууһатын долгуппаккын!