Баай күөл
| Баай күөл | |
|---|---|
 | |
 | |
| Координаталара | |
| Көрүҥэ | Континентальнай рифт |
| Primary inflows | Селенга, Чикой, Хилох, Уда, Баргузин, Ангара |
| Primary outflows | Ангара |
| Catchment area | 560 000 km² (216 000 sq mi) |
| Дойду | Россия |
| Ордук уhуна | 636 km (395 mi) |
| Ордук кэтитэ | 79 km (49 mi) |
| Иэнэ | 31 494 km² (12 159,9 sq mi) |
| Орто дириҥэ | 758 m (2487 ft) |
| ордук дириҥэ | 1637 m (5371 ft) |
| Уутун сабардама | 23 600 km3 (5700 cu mi) |
| Residence time (of lake water) | 350 сыл |
| Кытылын уhуна1 | 2100 km (1300 mi) |
| Ньуурун үрдэлэ | 456 m (1496 ft) |
| Тоҥоро | Тохсунньу–Ыам ыйа |
| Арыылар | 22 (Ольхон) |
| Нэhилиэктэр | Иркутскай |
| 1 Shore length is not a well-defined measure. | |
Баай күөл (Байкал) диэн Соҕуруу Сибиир күөлэ. Иркутскай уобаласка уонна Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтигэр баар.[1]
Байкал күөлэ Азия саамай улахан өрүстэрэ , иэнэ 31,494 км2. Бу аан дойдуга саамай дириҥ күөл 1,637 м дириҥнээх уонна ол кэмҥэ аан дойдуга саамай улахан кээмэйдээх уонна сир ньуурун 20 %- нын бас билэр аан дойдуга саамай улахан күөл.
Ити 25 мөлүйүөнүнэн сыаналанар сир саамай кырдьаҕас күөлэ. аан дойдуга атын улахан күөллэр үксүлэрэ 5000-10 000- тэн тахса сыл буолбатах. Ландшафтаҕа улахан буруо тахсарын кэнниттэн кэнники булбуттар. Байкал мууһунан бүрүллүбэтэх, күөл флоратын, фаунатын улахан өттө өрүскэ мууһунан бүрүллүбэтэх. Кыыллар көрүҥнэрэ Байкал эндемиктарынан буолаллар. Бу Ф.эх. nerpan, ону сэргэ Bajkalen, уонна lakssis Омоллоон.
Геологтар 35 мөлүйүөн кэриҥэ улахан сир хамсааһынын түмүгэр үөскээбитин сабаҕалыыллар. индийскэй субконтинент Азияҕа сууллан түспүтэ үгүс сыл буолла. Сир хамсааһынын кэнниттэн эмиэ континенцамм Гимналларынан айанныаҕа,арай Сибииртэн Чуумпу Океан байҕалыгар диэри сир хайа барыыта. Сыл аайы 2000 сир хамсааһына уонна сир хамсааһына бэлиэтэнэр. Онон күөллэр сыл аайы 1-2 см кэриҥэ кэтирээн, дириҥээн иһэллэр. Бу эмиэ кини үрдүк сааһа төрүөтүнэн ааҕыллар.
Байкалга саҕаланар соҕотох өрүс Ангара - Байкалга түһэр уонна Күөл арҕаа өттүгэр түһэр уонна Енисей өрүскэ түһэр. 336 улахан уонна кыра өрүстэр Байкалга тахсар суоллаахтар. Күөлгэ түһэр улахан өрүс күөл аҥарын хааччыйар сэлиэнньэ буолар.
1996 сыллаахха Байкал күөлэ аан дойдутааҕы ЮНЕСКО нэһилиэстибэтин испииһэгэр киллэриллибитэ.
Этимологията[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Былыр бу улуу күөлгэ сахалар олоро сылдьыбыттара диэн сабаҕалааһын баар. Өлүөнэ өрүс Баай күөл таһыттан саҕаланарын учуоттаатахха бу оруннаах этии буолуон сөп. Онон күөлү сахалар ааттаабыт буоллахтарына Баай күөл эбэтэр байҕал диэн тыллар кэлин уларытыллан Баай күөл буолбут буолуохтарын сөп. Маны өссө биир сабаҕалааһын бигэргэтэр - Баай күөлгэ баар бөдөҥ арыы билигин Ольхон диэн ааттаах, ол урукку төрүт аата Улахан буолуон сөп.