Аһылык уларыйыыта

Аһылык уларыйыыта киһи өйө-санаата уларыйарыгар тириэрдэр.

Билигин тутуһулла сылдьар аһылык үөрэҕэр сыалаах эти, арыыны аҕыйахтык сиэтэххэ эккэ-сииҥҥэ холестерин аҕыйах буолар дииллэр. Сааскы уонна сайыҥҥы кэмҥэ эти аҕыйахтык, биирдэ-эмэтэ сиэһин киһи этэ-сиинэ кыһын устата мунньуллубут холестеринтан ыраастанарын үөскэтэр. Сахалар былыргы аһылыктарын үөрэҕин билигин туһаныы доруобуйаҕа туһата улахан.

Былыргы сахалар үөрэхтэригэр «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиилэригэр сөп түбэһэринэн аҥардастыы үчүгэй эбэтэр куһаҕан диэн айылҕаҕа туох да суох. Кэмэ кэллэҕинэ сырдык уонна хараҥа атастаһалларын, солбуйсалларын курдук үчүгэй уонна куһаҕан эмиэ эргийэн биэрэллэр. Олоххо сыыһа хайысханы тутуспат туһугар киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан үчүгэй уонна куһаҕан, туһалаах уонна туһата суох диэн быһаарыылары табатык оҥорон, икки аҥы арааран олоҕор туһанар буолара ирдэнэр.

Холестерин киһиэхэ туһалаах дуу, буортулаах дуу диэни быһаарыыга туох барыта икки өрүттээҕин курдук икки утарыта өйдөбүллээх быһаарыылар билигин баар буоллулар.

Бу быһаарыылартан бастакытынан уонна уһун кэмҥэ дьон өйүгэр-санаатыгар иҥмитинэн холестерин киһиэхэ олус улахан буортулаах диэн этииттэн аһыыр аһылыкка букатын да суох буолара ордук диэн этээччилэр баһылаан иһэллэр.

Кэнники кэмҥэ холестерин киһи этигэр-сиинигэр баар буоларыттан дьайыыта эмиэ икки өрүттээҕэ дакаастана сылдьар. Киһи этигэр-сиинигэр холестерин аҕыйааһына аҥардастыы үчүгэй буолуутугар тириэрдэрэ аны өйүгэр-санаатыгар куһаҕаннык дьайарын учуонайдар билигин дакаастаан эрэллэр.

Эккэ-сииҥҥэ үчүгэй буоллун диэн букатын даҕаны холестеринэ суох аһылыгы оҥорон таһааран атыылааһын дэлэйбитэ. Холестерин куһаҕанын туһунан бары, хаһыаттар, сурунааллар, араадьыйалар, тэлэбиисэрдэр суруйан, этэн, көрдөрөн, бары кыахтарын уурбуттара. Дьон бары холестериннэрин кээмэйдии, нуормаҕа түһэрэ сатаабыттара.

Холестерин киһи этигэр-сиинигэр суох буолуута сүрэх, тымыр ыарыыларын аҕыйаппытын да иһин өйүн-санаатын туруга суох оҥорон быстах быһыыларга киирэн биэрэригэр тириэрдэр диэн этии баар буолла.

Америка учуонайдара бу этии төһө табатын сүүрбэттэн тахса сыл устата бэрэбиэркэлээн көрө сырыттылар. Кинилэр 25 тыһыынчаттан тахса киһи анализтарын сиһилии үөрэппиттэрин түмүгэр бу этии дакаастанар кыахха киирэн эрэр.

Бу этии төрдүттэн сымыйа диэҕи уруккуттан холестерин эккэ-сииҥҥэ аҕыйаатаҕына киһи майгыта-сигилитэ куһаҕан өттүгэр уларыйара биллэр эбит. Элбэх эбисийэээнэлэри холестерина суох диетаҕа өр олортоххо, атын диетаны тутуспат эбисийээнэлэрдээҕэр майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйарын кэтээн көрөн дакаастаабыттар.

Калифорниятааҕы атеросклероһу үөрэтэр-чинчийэр фонда доктора Энгельберг (ааҥл. (Teri E.) Engelberg) быһаарыытынан эккэ-сииҥҥэ холестерин аҕыйааһына мэйии киһи майгынын хонтуруоллуурга аналлаах веществону оҥорон таһаарарын аҕыйатар эбит. Бу вещество аҕыйааһыныттан киһи майгынын хонтуруола мөлтөөн араас быстах быһыылары оҥорор кыаҕа элбиир диэн доктор быһаарбыт.

Дьон аһылыктарыгар холестерины улаханнык аҕыйатыы үгүс дьон майгылара куһаҕан өттүгэр уларыйыытыгар тириэрдэрэ олус кутталлаах буолуон сөп диэн доктор сэрэтэр.

Сахалар «Топпут киһи майгына көнөр» диэн былыргыттан баар этиилэрин холестерин киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын билигин кэлэн наука дьоно үөрэппиттэрэ бигэргэтэр.

«Уоһахта салаа, уҥуохта көмүллээ» диэн киһи кыыһырбыт, кыынньыбыт майгынын тосту көннөрөргө аналлаах этии аһылыкка быһаччы сыһыаннаах. Бу элбэх холестериннээх аһылыктары аһаабыт киһи сотору майгына көнөн, санаата тупсарын былыргы сахалар билбиттэрэ кырдьык быданнаабыт.

Аччык киһи киҥэ-наара бэрт кыраттан хойдор, майгына алдьанар. Тот киһи майгына биллэрдик тупсар, киэҥ көҕүстэнэр, санаата ырааҕынан далааһыннанар. Урукку кэмҥэ ыал аҕата үлэтиттэн кэлэн тото-хана аһаабытын, сынньаммытын кэнниттэн кыра уол оҥорбут буруйдарын ааҕыы, сууттааһын буолара. Маннык дьаһаныыттан тото-хана аһаан киэҥ көҕүстэммит аҕата буруйу-сэмэни туттара арыыйда сымнаһыар соҕус буоларынан сиэрдээх быһаарыы ылыллар кыахтанарын сахалар былыргыттан билэн олоххо туһаналлар эбит.

Көтөх киһи кыыһырымтаҕай, өһүргэс, татым өйдөөх-санаалаах, өйүгэр хатаммытын умнугана суох, этэ-сиинэ итэҕэһэ дьайан санаата туолбатаҕа майгынын куһаҕан өттүгэр уларытар.

Аһылыгы аһааһын диэн эмис киһиэхэ баар-суох бырааһынньыга, этин-сиинин баҕа санаатын туолуута, дьоллонуута буолар. Эмис киһи аһыан баҕата ураты күүстээх. Эмис дьон майгылара аһылыктарыттан тутулуга күүһүрэр, тоттор эрэ санаата көнөр, киэҥ көҕүстэнэр, майгына тупсар.

Холестерин киһи этигэр-сиинигэр аһара мунньуллан хаалыытын куруук күн аайы, сылы быһа арыылаах-сыалаах, эттээх аһылыктары аһааһын үөскэтэр. Холестерин кыайан ыраастаммакка куруук эбиллэ турарыттан эккэ-сииҥҥэ буортуну оҥороро, тымырдары бүөлүүрэ дакаастаммыт чахчы. Медицинэ үлэһиттэрэ холестерин киһи этигэр-сиинигэр сөптөөх нуорманы аһара барбатын хонтуруоллуу сатыыллар.

Уһун үйэлэр тухары сахалар аһылыктара дьыл кэмиттэн тутулуктанан уларыйан биэрэн иһэллэр этэ. Аһылык бу уларыйан биэриитин арҕааҥҥы аһылык культуурата киирэн уларыппыта саха дьонун олохторун кылгатта. Билигин уһун үйэлээх саха дьоно урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы кэмнээҕэр лаппа аҕыйаатылар.

Сахалар аһылыкка үөрэхтэрин быһыытынан сыалаах эти киһи күһүҥҥү, кыһыҥҥы тымныы кэмҥэ элбэхтик сиирэ көрүллэр. Арыы, сыа, эт киһи тымныыны тулуйарыгар көмө буолаллар.

Сайыҥҥы куйаас кэмҥэ киһи элбэх уулаах-хаардаах үрүҥ аһы үгүстүк аһыыра көрүллэр. Бу кэмҥэ киһи этиттэн-сииниттэн холестерин аҕыйаан биэриитэ аһылык уларыйыытынан, атын туох да эрэйэ, аһаабакка эрэйдэниитэ суох ситиһиллэр кыахтанар.

Холестерин киһи этигэр-сиинигэр сыл устата эргийэр, сайын устата аҕыйаан, онтон кыһыҥҥы кэмҥэ эбиллэн биэрэр кэмнэрдээх. Кыһын эти, арыыны элбэхтик сиир наадаҕа сайыҥҥы куйаас кэмнэргэ сыалаах эти, арыыны сиири тохтотон үрүҥ астарынан уонна балыгынан аһылыктаныы олоҕурара доруобуйаҕа, эккэ-сииҥҥэ ордук туһалаах буолар.

Этин-сиинин күүскэ хамсатан үлэлиир, сүүрэр-көтөр киһи аһаабыт аһын туох да тобоҕо суох туһанар, симэлитэр, ол иһин этэ-сиинэ ыраастанан, чэбдигирэн иһэр. Yлэлээн-хамсаан, сүүрэн-көтөн аһаабыт аһы тарҕатан, аччыктаан баран дьэ аһыахха диэн саха үлэһит дьонун аһылыктарын үөрэҕэ этэрин тутуһарбыт эбитэ буоллар ханнык да холестерин баарын билбэккэ эрэ сылдьыа этибит.

Аһаан баран үлэлиэххэ диэн аһылык түөрүйэтэ сарсыарда утуйан турбут, сынньанан эньиэргийэ бөҕөтүн бэйэтэ да мунньуммут киһини сарсыардааҥҥы аһылыгы хайаан да аһатарынан аччыктаан баран аһыахха диэн сахалар аһылыктарын үөрэҕэр сөп түбэспэт.

Саха үлэһит дьонун аһылыкка сыһыаннаах этиилэринэн «Аччыктаан баран аһыахха» диэн буолар. Бу этии киһи үлэлээн-хамсаан этин-сиинин күүскэ хамсаттаҕына киһи этигэр-сиинигэр иҥэн сылдьар аһылык араас саппаастара бары бүтэннэр, үгүс кирдэр-хохтор эмиэ ыраастаналлар. Ол иһин киһи этэ-сиинэ ыраастанан үйэтэ уһуур диэн этэллэр. (1,11).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.