Аһара туттуу

Аһара туттуу диэн киһи быһыытын аһара баран куһаҕаны оҥоруу ааттанар.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһи ханнык баҕарар оҥорор быһыытын үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан, туох содул үөскээн тахсыан сөбүн быһааран баран оҥороругар ыҥырар. Киһи быһыыта диэн этии киһи барыта оҥоро үөрэммит, туох содуллааҕа быһаарыллыбыт быһыылары ааттыыллар. Киһи быһыытын аһара барыы диэн киһи оҥороруттан атыннык, туспатык оҥоруу эбэтэр киһи билбэтин, оҥорботун, саҥаны айыыны оҥоруу ааттанар.

Киһи өйө-санаата, оҥорор быһыыта аналлаах хааччахтардаах, кыйыалаах буолуохтааҕын сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһаарарынан киһи быһыыта уонна сиэр диэн ааттаналлар. Киһи быһыыта диэн киэҥ өйдөбүлгэ киһи быһыылаах киһи оҥорор бары быһыылара барылара киирсэллэр. Манна үчүгэйи оҥорору таһынан киһи сыыһа-халты туттунан эбэтэр сатаабатыттан оҥорор кыра, быстах куһаҕан быһыылара холбуу киирсэллэр.

Киһи быһыылаах киһи оҥорор быһыыларыттан таһынан, атыннык, уратытык оҥоруу, сиэри таһынан барыы, айыыны оҥоруу эбэтэр, аһара туттуу диэн ааттанар. Киһи оҥорор быһыыларын аһара туттуу куһаҕан быһыыга кубулуйара олус элбэх. Манна биллэр холобуру ыллахха, арыгыны кэмнээн кыратык иһэр киһини куһаҕан киһи диир сыыһа, онтон аһара элбэхтик иһэр, итирэр киһи куһаҕан, бэйэтин кыаммат, туттуммат киһи буолар.

Үчүгэйи да оҥороору аһара тутуннахха бу үчүгэйбит буорайан, буорту буолан куһаҕаҥҥа кубулуйар. Оҕону кыһын тоҥорумаары түүлээх таҥаһынан аһара итиитик таҥыннаран кэбиһэн баран тиритиннэрэн кэбистэххэ, аны этэ аһыллан ордук түргэнник тымныйан ыалдьан хаалыан сөбө өссө улахан куһаҕан. Киһи оҥорор бары быһыылара «Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга сөп түбэһэллэр уонна хайа да өртүгэр аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Оҕоҕо үчүгэйи оҥоробут диэн куруук көрөн-истэн, бэлэмҥэ үөрэтэн кэбистэххэ, улааттаҕына бэйэтэ быһаарынан тугу эмэни оҥороро сүрдээх эрэйдээх буолан хаалар. Оҕо улаатан иһэн бэйэтэ эрэйдэнэн да буоллар оҥоро-тута үөрэммитэ олоҕор ордук туһалыыр. Ийэ, аҕа оҕолорун үйэтин тухары көрө-истэ сылдьаллара үксүгэр кыаллыбат.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн аһара барар майгынын тохтотон, аралдьытан, бэйэтин туттунар буоларыгар үөрэтии ирдэнэр. Ытаатахха–«Аһара ытаама», мэниктээтэххэ–«Аһара мэниктээмэ», үөрдэххэ – «Аһара алларастаама, аны ытыырыҥ киирэн хаалыаҕа» диэн хааччахтар өй-санаа аһара барбатын хааччыйаллар. Аһыыр кэмин умнан оонньууругар аралдьыйбыт оҕону «Оонньоон бүт» диэн этэн тохтоторго тиийиллэр. Оонньуур да «Кэмнээх кэрдиилээх» буоларын биллэриллэр.

Киһиргээһин киһи бэйэтин кыаҕын табан сыаналаабатын үөскэтэринэн, элбэхтик аһара туттууга тириэрдэринэн куһаҕан майгыга киирсэр. «Киһиргээмэ, кирсиҥ быстыаҕа» диэн этии киһиргээһинтэн сыыһа-халты туттууттан киһи баар-суох тутаах быччыҥа быһа ыстаныан сөбүттэн сэрэтэр.

Аһара туттуу хаһан баҕарар куһаҕан содуллаах буолар. Аһыыр остуолтан эмискэ тураары тоҕо анньан охторон кэбиһэр киһи киһи быһыылаах буолууну аһара барар.

Үлэҕэ-хамнаска үөрүйэҕэ суох киһи аһара хамсанара хаһан баҕарар буолар. Үлэҕэ-хамнаска сылдьан аһара туттунуу үксүгэр киһи эчэйиитигэр, инбэлиит буолуутугар тириэрдэр. Манна ордук уолаттар ыараханы көтөҕүүгэ сыыһа-халты хамсананнар, аһара туттунаннар эттэрэ быстыытыгар түбэһэллэр. Киһи кыаҕа эмиэ биллэр кээмээйдээх, этиттэн-сииниттэн тутулуктаах уратылардаах, олору аһара туттунуу куһаҕаҥҥа тириэрдэр.

Аһара туттуу ордук түргэнник айанныыр тиэхиникэни туһаныыга кутталлаах. Кыаҕы таһынан аһара түргэнник айаннааһын содула билигин массыыналар дэлэйэннэр ордук биллэр. Россия үрдүнэн биир сылга 30-тан тахса тыһыынча киһи аҥардас массыына абаарыйатыгар өлөр, быстар. Бу абаарыйалар бары кэриэтэ аһара түргэнник, кыаҕы таһынан айаннааһынтан үөскүүллэр.

Сахалар таҥараларын үөрэҕэ сиэр диэн хайа да киһи аһара барбат өй-санаа хааччаҕа баарын билинэр, бу киһи быһыылаах киһи аһара барбат хааччаҕа буолар. Бу хааччах киһи өйө-санаата дьон оҥорор быһыыларыттан аһара барбатын, сиэри кэспэтин ирдиир. Ханнык баҕарар айыыны оҥоруу сиэри кэһэр, таһынан барар.

Өй-санаа туруга суох, аһара бара сылдьар буоллаҕына, киһи оҥорор быһыылара эмиэ аһара бараллара үксүүр, ордук өһүөн, иэстэһии аһара барыылара куһаҕан быһыы өссө элбииригэр уонна содуллара улаатыытыгар тириэрдиэн сөбүттэн аһара барыы хаһан баҕарар куһаҕана быһаарыллар.

Кэргэнниилэр хайа эрэ өттүнэн эттэрэ-сииннэрэ тэҥэ суоҕуттан үксүлэригэр кэриэтэ баар буолар күнүүлүүр санаа аһара барыыта кыаҕа кыра, күүһэ-уоҕа мөлтөх дьахтар олус улаханнык эчэйэр гына кырбанан хаалыытыгар тириэрдэрэ элбээтэ. Ону өссө аһара баран быһахтанан, сэптэнэн өлөрсүүгэ кытта тиийэллэр.

Атаах оҕо аһара барар санаатын Иван Гоголев «Олорор мутуккун кэрдинимэ» диэн сэһэнигэр арыйар. Уолаттар Жора уонна Өлөксөөн ыал соҕотох, мааны, атаах оҕолоро мотуордаах лодканан утарыта сүүрдэн харсыһыыны оҥороллор. Хайалара да туораан биэрэн мөлтөхтөрүн кыргыттарга көрдөрүмээри туора салайан биэрбэттэр. Бу киһиргээһин, бэйэни улаханнык сананыы аһара барыытыттан үөскээбит харсыһыыттан эмсэҕэлээн Жора ыарыһах, инбэлиит буолан хаалара кэпсэнэр.

Эдэр дьон тулуура суох буолуулара кэлин кэмҥэ эбиллэн иһэр. Бэйэлэрин кыайан туттуммат дьон кыыһыран, ыгыллан хааллахтарына илиилэринэн, атахтарынан киирсэн бараллар. Манна ордук элбэхтик араас автоматтар түбэһэллэрэ өй-санаа аһара барыыта ырааппытын, дириҥээбитин биллэрэр. Бытархай харчыны ылан баран ууну дуу, тугу дуу кыайан биэрбэккэлэр, моһуоктааннар ыксаабыт, тулуура суох дьонтон кырбанан, улаханнык алдьатыллан хаалаллара элбээбит.

Үчүгэйи да оҥороору аһара туттуу бу үчүгэйбитин куһаҕаҥҥа кубулутар. Киһи маннык быһыыта тугу эмэ оҥороору тиэтэйдэххэ, ыгылыйдахха ордук биллэн тахсар. Улахан суолтата да суохха тиийэ охсоору ыксаан массыынаны аһара түргэнник ыытан абаарыйаҕа түбэһии кэлин кэмҥэ элбээн иһэр.

Үчүгэйи, туһалааҕы оҥоро сатааһын аһара баран хаалара эмиэ элбэх. Үлэлии сылдьан аһара туттуу олус куһаҕан содуллаах буолуон сөп. Күүһү кэмнээн, аһара ыыппакка эрэ туһаныы хас биирдии киһиттэн ирдэнэр кытаанах көрдөбүл буолар. Аныгы тиэхиникэ кыра гайкатын аһара күүскэ эрийэн резьбатын быһа тардан кэбиһэр киһи үчүгэйи оҥоро сатаабыта куһаҕаны улаатыннарарын биллэрэр.

«Аһара бара сылдьар буолуу аанньаҕа тириэрпэт» диэн этии аһара барыы сыыһа-халты туттунууга тириэрдэн куһаҕаҥҥа кубулуйарыттан сэрэтэн этиллэр. Киһи оҥорор бары быһыыларыгар аһара барара куһаҕан быһыылар, ол иһигэр өһүөн эмиэ аһара барыытыгар тириэрдэр кыахтаах. Ордук куһаҕанынан өһүөн аһара бардаҕына өлөрсүүлэр элбииллэр. Оҕо өйө-санаата аһара барарыттан көмүскэллээх, бэйэтин тохтотунар күүстээх буола улаатара наада. Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута үчүгэй быһыылары оҥорорго, аһара барбат буолууга иитиллибитэ тохтотунар күүһүн үөскэтэрин уонна үйэтин тухары дьайа сылдьарын умнубатахпытына, олохпутугар туһаннахпытына табыллар.

Сэбиэскэй былаас оҕолору үөрэтиигэ сыыһа суолу тутуспутун, саҥаны айыыны оҥорууну үчүгэйи оҥоруу курдук этэрин, билигин ол былаас эстибитин да кэннэ салҕаан иһээччилэр бааллар. Оччотооҕу кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ уонна нуучча тылын учууталлара саҥаны оҥоруу, айыы үчүгэй диэн үөрэҕи салҕаан иһээччилэр, өй-санаа үөрэҕин халытааччылар, буккуйааччылар буолаллар.

Бу сыыһа үөрэх дьайыытыттан аныгы оҕолор саҥаны, билбэттэрин оҥоро охсоору тиэтэйэн сыыһа-халты туттуулары элбэхтик оҥороллор. Ол элбэх сыыһа-халты туттунууларыттан үгүстэрин аһара туттан кэбиһиилэриттэн таһаараллар. Биирдэ арыгы иһээрилэр аһара элбэҕи иһэн кэбиһэннэр, итирэннэр, өйдөрө көтөн араас ыар буруйу оҥоро охсон кэбиһэннэр хаайыыга түбэһэннэр, эдэр олохторун биир сыыһа туттууттан буорту оҥороллоро элбээтэ.

Эдэр уолаттар икки ардыларыгар сутуругунан биир-бииргэ быһаарсыы хаһан баҕарар баар суол этэ. Билигин кыайбыт киһи кыаттарбыты аһара кырбаан, охтубутун кэннэ дьөлүтэ тэбиэлээн кэлиэкэ оҥороро элбээтэ. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи кыайыытыттан мэйиитэ эргийэн туох да тохтоппот киһитигэр кубулуйарыттан итинник аһара кырбааһыҥҥа тиийэр.

Улаханнык кырбаныы кэнниттэн кыаттарбыт кыаттарбытын, кырбаммытын ситиһээри, иэстэһээри араас тэриллэри туһаныан эбэтэр доҕотторун көмөлөһүннэрэн өһүөнү аһара ыытара, иирсээн өссө улаатарыгар, тарҕанарыгар тириэрдиэн сөп.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии, кыаттарбыты эбэтэр сыыһаны оҥорбуту билинии диэн киһи биир тутаах киһилии хаачыстыбалара буолаллар. Киһи өйүн-санаатын аһара ыыппакка, бэйэтин тохтотунар күүстээх буоллаҕына эрэ, киһилии быһыылары элбэхтик оҥороро кыаллар. Аһара барбакка бэйэ омунун-төлөнүн уҕарытан тохтотунуу киһиттэн ирдэнэр, хайаан да толоруллуохтаах көрдөбүл буолар. Оҕо тугу эмэ минньигэһи эбэтэр сөбүлүү көрбүтүн ыллараары көрдөөн баран ытаан, хаһыытаан бардаҕына, сөбүлэһэ охсон иһэр төрөппүт оҕотун тохтотунар күүһэ суох оҥорор.

Улаатан иһэр оҕолорго ким бастакы, баһылаан иһэрин быһаарсыыга мөккүөрдэр, илин-кэлин былдьаһыылар хаһан баҕарар бааллар. Балары өйдөөх-санаалаах, үөрэхтээх-билиилээх оҕолор былыргы, ыарахан олохтоох, олоҥхо саҕанааҕы өбүгэлэрин курдук охсуһан-этиһэн буолбакка сиэрдээхтик, эйэлээх, туспа быраабылалаах күрэхтэһиилэр түмүктэринэн быһаарсыы туһалаах.

Тыл-тылга киирсибэтэхтэн сылтаан охсуһуу көмөлөөн кырбааһыҥҥа тиийэн хаалара аһара барыы биир көрүҥэ буолар уонна бэрээдэк, сиэр-майгы сатарыйыытын көстүүтэ буолар.

Көрсүө, сэмэй буолууга кыра эрдэҕинэ үөрэтиллибэтэх, аһара бара сылдьар майгылаах оҕо төрөппүттэригэр ханнык эбии үлэни-хамнаһы аҕалыан сөбүн ааҕыталаан биэриэхпитин сөп:

1. Аһара бара сылдьар бэйэмсэх майгынынан атын дьону кытта тапсара ыарахан, дьонтон туора көрүллэр киһи буола улаатарын тэҥэ, төрөппүттэрин аанньа ахтыбатыттан кыайан тапсыбата, бэйэтэ улаатарын курдук улаатар.

2. Өйө-санаата туруга суоҕуттан, өһөс, тулуурдаах буолууга үөрэтиллибэтэҕиттэн сыыһа туттунууга, быстах быһыыга киирэн биэрэрэ элбиэн сөп.

3. Туох эмэ үчүгэйи, туһалааҕы оҥоруон сөп. Саҥаны айар, айыыны оҥорор кыаҕа улахан, ону тэҥэ үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билбэтиттэн оҥорор саҥаны айыылара куһаҕан өрүттээх буолан тахсаллара элбиир.

Аһара барар өй-санаа аһара барар куһаҕан быһыылары, өстөһүүнү, иэстэһиини саҕалыыра дьон өйө-санаата туруга суох буолуутугар тириэрдэр. Көҥүлүнэн сайдыы төһө да өйү-санааны аһара сайыннарбытын иһин бары куһаҕан быһыылар эмиэ өрө көбөн, күөдьүйэн, эбиллэн кэлиилэригэр тириэрдэрэ ордук улахан куһаҕаны оҥорор. Оҕо, киһи өйө-санаата сайдыыта аналлаах хааччахтаныахтааҕын уонна олору дьон бары тутустахтарына эрэ эйэлээх, киһилии олоҕу олоруохтарын сөбүн сахалар таҥараларын үөрэҕэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран үөрэппэккэ эрэ аҥардастыы «айыы үчүгэй», «айыыны оҥор» диэн оҕону үөрэтии олус улахан сыыһа. Оҕо тугу эмэ саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоро охсоору тиэтэйэн, ыксаан, сыыһа туттан, аһара баран элбэх куһаҕаны оҥостунарыгар тириэрдиэн сөп.

Оҕону киһиргэтии, күүстээххин, кыахтааххын диэн хайҕааһын «Туох барыта икки өрүттээх» диэн этиигэ сөп түбэһэн, икки өрүттээхтик туһаныллара ордук. Оҕо майгынын уратыларыттан көрөн тус-туспатык туттуллара сөп. Бэйэтэ мөлтөһүөр, бытаан оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ хайҕааһын, киһиргэтии элбэхтик туттуллара сөп, туһалаах буоллаҕына, сытыы, аһара барар майгылаах оҕоҕо тохтотуу, намыратыы, уоскутуу туттуллара ордук. Биһиги оҕолору үөрэтэр систиэмэбит ити икки быһаарыыттан бастакытын тутуһарыттан аҥардастыы хайҕааһын, киһиргэтии, манньалааһын өттүгэр халыйан сылдьара, арыычча сайдыыны түргэнник ситиһэр кыахтаахтары аһара ыытарыттан аны туоратан, «Трудные подростки» диэн ааттыыр оҕолорбутугар кубулутарыттан, инники иһээччилэр туһалааҕы, үчүгэйи, киһи быһыылааҕы оҥороллорун суох оҥорор.

Бэйэтэ аһара барар майгылаах оҕону киһиргэтии аһара туттунууну үксэтэриттэн, «Трудные подростки» уһуннук, эрэйдээхтик оҥоруллар туһалааҕы, үчүгэйи оҥороллорун оннугар, быстаҕы, түргэнник көстөрү, куһаҕаны оҥоруу диэки салаллаллара элбиир. Оҕо киһиргэтииттэн, хайҕааһынтан бэйэтин кыаҕын, тугу оҥорорун сыыһа сыаналыырыттан аһара туттунар кыахтаах эдэрдэр үөскээн тахсаллар. Үрдүктэн сатаан ыстанарга үөрэммэккэ, эрчиллибэккэ эрэ, биирдэ киһиргээбититтэн аһара үөһээттэн ыстанан кэбиһэн атаҕын дэҥниирин таһынан, тобугар сирэйин тоҕо түһүөн сөп.

Киһи оҥорор быһыытыттан, ол аата ханнык эрэ кээмэйтэн, аһара барыы үчүгэй диир быһыыбыт куһаҕаҥҥа кубулуйарыгар тириэрдэрин, оннооҕор былыргылар билэн тылларыгар киллэрэн туһана сылдьыбыт буоллахтарына, аныгы үөрэҕи-билиини баһылаабыт өйдөөх-санаалаах дьон олохпутугар туһанарбыт уустуга суох буолар.

Киһи өйө-санаата сайдыыта уонна оҥорор быһыылара бэйэ-бэйэлэрин кытта олус кытаанахтык бииргэ тутулла сылдьаллар. Аһара барар өйдөөх-санаалаах киһи аһара барар быһыылары оҥорор кыаҕа улаатара бу киһиттэн сэрэхтээх буолууну эрэйэр. «Алдьархайдаах киһи» эбэтэр «ынырык киһи» диэтэхтэринэ, бу киһи туох эрэ алдьархайы эбэтэр ынырыгы; олус үчүгэйи дуу, эбэтэр олус куһаҕаны дуу оҥоруон сөптөөҕө быһаарыллан тахсар.

Төрөппүттэр оҕо аһара барар санаатын кыра эрдэҕинэ тугу барытын киһи, ол аата бэйэ оҥорорун курдук оҥорорго үөрэтэн хааччахтыыллар. Оҕо тугу оҥорорун барытын төрөппүтэ оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ, соннук үгэс үөскээн, ийэ кута иитиллэн, өйө-санаата, оҥорор быһыыта барыта төрөппүтүн курдук буола улаатар кыахтанар.

Тугу барытын киһи оҥороруттан атыннык оҥоруу куһаҕаны оҥоруу эбэтэр айыыны, киһи билбэтин оҥоруу буолан тахсар уратылаах. Оҕону иитиигэ улахан киһи бэйэтин батыһыннаран, маны бу курдук оҥор диэн көрдөрөн биэрэн, үтүгүннэрэн үөрэтэрэ ордук улахан туһалаах. (1,61).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.