Аһара барыы

Аһара барыы диэн киһи быһыытын, сиэри тутуспат буолуу ааттанар.

Сахалар өй-санаа, таҥара үөрэхтэрэ киһи быһыытын таһынан туттунар, аһара барар киһини «Аһара барыма» диэн этэн үөрэтэ, өйүн-санаатын хааччахтыы сатыыллар. Аһара барыы куһаҕаҥҥа тириэрдэрэ элбэх. Билигин үгүс эдэрдэр аһара барар майгыламмыттарын, охсуһаллара, этиһэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитин бары бэлиэтиир буоллулар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ этэринэн киһи бэйэтин туттуммат, тохтотуммат буолуута кыра эрдэҕинэ атаах буола үөрэниититтэн үөскээн олохсуйар. Кэлин сэбиэскэй былаас эстиитин иннинэ оҕолору аһара көрөн-истэн бэлэмҥэ улаатыннарыы, барыта оҕолор тустарыгар диэн маанылааһын уонна кэлин ырыынак кэмигэр бас-баттах, «айыы үчүгэй» диэн үөрэтии түмүгүнэн аһара туттуна сылдьар, бэйэлэрин кыайан туттунан тохтотуммат дьон, ордук эдэрдэр үксээтилэр.

Бэйэлэрин кыайан туттуммат, тохтотуммат, аһара барар быһыылаах дьону ханнык быһыылары оҥороллоруттан көрөн арааран быһаарыахха сөп:

• Биир дьахтар кэргэнин кытта көрсүүтэ массыынаҕа олороллорун тутан баран кыһыытыттан-абатыттан турар массыынаны тоҕута-хайыта тэбиэлии сатаан баран бэйэтин массыынатынан сүүрдэн кэлэн тоҕо түспүт.
• Суолбун мэһэйдээтэ диэн боруоктаан айаннаан иһэр трамвайы бэстилиэтинэн ытыалыыр джиптээх киһи чахчы бэйэтин туттунар кыаҕа суоҕа биллэн тахсар.
• Остановкаҕа турар дьону массыынанан түргэнник сүүрдэн кэлэн тоҕута көтөн баран, өссө эргийэн кэлэн түһэр киһини, киһи буолбатах диэн этиэххэ сөп.

Аныгы үөрэхтээхтэр киһи итинник, аһара барар майгынын өйө-санаата баайыллыбыт кэмигэр оҥорорунан үчүгэй баҕайытык «аффект» диэн ааттыыллар уонна оҥоруллубут буруйу кыччатар курдук быһаара сатыыллар. Ханнык баҕарар киһи, хаһан баҕарар өйө баайыллан эбэтэр өйө, салгын кута көтөн ылар кэмигэр биирдэ эмэтэ да буоллар киирэн ыларынан уонна ол кылгас, түргэнник киирэн ааһар кэмҥэ киһини салайыыны ийэ кута быһаччы оҥорорунан өйө-санаата кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга иитиллэрэ эрэ туһалааҕын сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ быһааран дьоҥҥо тириэрдэр.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ киһи маннык быһыытын куттар солбуһууларынан табатык быһаарар. (1,91). Оҕо кыра эрдэҕинэ ийэ кута иитиллэр кэмигэр бэйэтин баҕатын кыайан тохтотуна үөрэммэтэҕинэ, улаатан баран туттуна үөрэнэрэ олус уустук, олус уһун кэми ылар. Кэмпиэт ылларан сии охсоору маҕаһыын муостатыгар төкүнүйэ сылдьан ытыыр, сарылыыр оҕо бэйэтин баҕатын кыайан туттуммат буола улаатыан сөп. Оҕо маннык быһыытын үгэс буола илигинэ тохтотон, атыҥҥа аралдьытан умуннарыы өйүгэр-санаатыгар туһата улахан.

Атаах буола улааппыт киһи бэйэтин баҕатын, быстах санаатын кыайан тохтотунар кыаҕа суох буоларыттан итинник аһара барар майгылаах дьон элбээтилэр. Сыыһа-халты, аһара туттууттан, киһи быһыытын аһара барыыттан эдэр уолаттар ордук эрэйгэ тэбиллэллэр, эдэр, саҥа саҕаланан эрэр олохторун буорту оҥороллор, хаайыыга түбэһэллэрэ элбэх.

Улуу Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ Россия баайдара, дворяннар, эргиэмсиктэр аһара байаннар үлэһиттэри, оробуочайдары киһинэн да аахпат, олус уһуннук үлэлэтэр, кыра хамнаһы биэрэр, ону туруорсаары туруннахтарына саллааттарынан ытыалатар этилэр.

Бассабыыктар, коммунистар туох иһин олус элбэх дьон хаанын тохпуттарын билигин, үс көлүөнэ дьон олорон ааспыттарын кэннэ, ырытан быһаара сатаатахха, аан дойду олоҕун кылгас кэмҥэ аймаан, улахан аймалҕаны тардан баран, билигин оннуларын булунан эрэр курдуктар. Бэйэлэрин кэмнэригэр баайдар, аһара байбыттар үлэһит, хамначчыт дьону кытта аахсалларыгар, үлэлэрин-хамнастарын сөптөөхтүк сыаналыылларыгар саа-сэп күүһүнэн ыган үөрэппиттэрин, кинилэр, коммунистар оҥорбут үтүө дьыалаларынан ааҕыахха сөп.

Немец фашистара өйү-санааны токурутуулара аҥар өттүгэр халыйыыта олус аһара барыыта улахан сэриини саҕалаабыта. Омуктар бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарыгар куһаҕан өттүгэр олус улахан аһара барыыны оҥорбуттарыттан атын омуктар бары көмөлөөн фашизмы суох оҥорбуттара.

Кыра буруйу оҥорууну аһара туттунан кэбистэххэ олус ыар, куһаҕан, хара айыы буолан тахсар кыахтанар. Биир бииргэ сутуругунан охсуһууну саҕалаан баран, аны быһахтанан киһитин дэҥнээн, аһара туттан кэбистэҕинэ холуобунай дьыалаҕа түбэһиигэ тиийэн хаалыан сөп.

Киһи быһыытын аһара барааччылары аныгы сокуоннар өйдөтө сатаан баран хааччахтыы, хаайыыга олордо, өйдөрүн-санааларын уоскута, киһи быһыытыгар киллэрэн биэрэ сатыыллар. (2,69).

Саха дьонун таҥараларын үөрэҕэ оҕо аһара барар өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн хааччахтаан «Айыыны оҥорума», «Аһара барыма» диэн этэн, ийэ кута иитиллэр кэмиттэн ыла саҕалаан үөрэтэр. Сыыһа-халты, аһара тутуннахха эппиэтэ, кэһэйиитэ, иэстэбилэ хайаан да кэлэрин сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ баара биллэрэр. Бу үөрэх көрсүө, сэмэй, тулуурдаах дьону иитэн-үөрэтэн улаатыннарар үөрэх буолар. Төрөппүттэр оҕо көрсүө, сэмэй майгылаах киһи буола улааттаҕына, аһара барыылары оҥорботоҕуна, бэйэбит абыраныахпыт, эрэллээх, олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтаах кэлэр көлүөнэлэниэхпитин сөп диэни билэн, оҕолорун кыра эрдэҕиттэн сахалыы өйгө-санааҕа, үгэстэргэ, таҥара итэҕэлигэр үөрэтиэ этилэр.

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.