Иһинээҕитигэр көс

Ашина

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Түүр хаҕаната

Ашина (кыт.: 阿史那, пиньинь: Āshǐnà) — VI–IX үйэлэргэ былыргы түүр хаҕаннарын аҕа ууһа.

Ашина төрүтэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Үгүс чинчийээччилэр, холобур, Х.В. Хауссиг[1], А.Н. Бернштам[2], Ю.А. Зуев[3], Д.Г. Савинов[4], С.П. Гущин[5], Рон-Таш[6], Р.Н. Фрай[7], Финдли[8], В.У. Махпиров[9] сабаҕалыылларынан Ашина аҕа ууһа сака-усунь төрүттээх. Картер Финдли этэринэн "Ашина" аҕа ууһун аата Орто Азиятааҕы Ираанныы төрүттээх тылларга "күөх" диэн суолталаах[10].

Х.В. Хауссиг[1] уонна С.Г. Кляшторнай[11] сабаҕалыылларынан Ашина аҕа ууһун аата былыргы перстии ахşаẽnа "халлаан күөх" диэн тылтан үөскээбит буолуон сөп[12], онтон бу аат "гөк-түрк", ол эбэтэр "күөх түүр" диэҥҥэ кубулуйбут. Ону таһынан С.Г. Кляшторнай "Ашина" аат сакалыы asana "аар, үтүө" диэнтэн үөскүөн сөп диир[13].

Дьоппуон чинчийээччилэрэ сабаҕалыылларынан "Ашина" аат дьиҥэ "Ашинас" диэн уонна хайа эрэ түүр аҕа ууһун аата буолуохтаах. Онно эбии бу чинчийээччилэр этэллэринэн Ашиналар тоҥус төрүттээх буолуохтарын сөптөр[14].

Л.Н. Гумилев[15], Н.Я. Бичурин[16] уонна М.И. Артамонов[17] чинчийиилэрин түмүктэригэр Ашиналар моҕол төрүттээхтэр диэн санааҕа кэлбиттэр.

Ашина хаҕаннарын хааннарын чинчийии

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Генетиктар Бумын-хаҕан сыдьааннарын хааннарын үөрэтэннэр Ашиналар R1a гаплогруппа Z93, Z94+, Z2123-, Y2632 салааларыгар сыһыаннаахтар диэн түмүккэ кэлбиттэр[18].

Ашина бэлиэтэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ашина бэлиэтэ

Ашина аҕа ууһун бэлиэтэ судургутуллубут чубуку уруһуйа этэ[19].




Ашина удьуора

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Ашина аҕа ууһун төрүттээччилэрэ Бумын (илиҥҥи салаа) уонна Истэми (арҕааҥҥы салаа) хаҕаннар буолаллар. Бу аҕа ууһун дьоно үрдүк сололордоох этилэр, холобур йабҕу — хаҕан кэнниттэн бастакы соло, тыгын – хаҕан нэһилиэнньигэ. Хаҕан солотун Ашина аҕа ууһун дьоно эрэ ылар кыахтаах этилэр[20].

Илиҥҥи салаа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Түүр хаҕаната муҥутаабыт кэмэ (600 с.):

  Арҕааҥҥы салаа

  Илиҥҥи салаа

  • Бумын хаҕан — 542–552 сс., 551 сылтан хаҕан.
  • Хара Иссик хаҕан — 553–554 сс.
  • Муҕан хаҕан — 554–572 сс.
  • Татпар хаҕан — 572–581 сс.
  • Амрах хаҕан — 581 с.
  • Ышбара хаҕан — 581–587 сс.
  • Баҕа хаҕан — 587–588 сс.
  • Тулан хаҕан — 588–599 сс.
  • Тарду — 599–603 сс.

Арҕааҥҥы салаа

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Түүр хаҕанат арҕааҥҥы салаатын салайааччылара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Истэми — 554—576 сс.
  • Тарду — 576—599 сс.
  • Нири — 599—603 сс.

Арҕааҥҥы Түүр хаҕанатын хаҕаннара

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Нири хаҕан — 603–604 сс.
  • Басыл тыгын — 604 с.
  • Таман хаҕан — 604–612 сс.
  • Шэгуй хаҕан — 612–618 сс.
  • Тоҥ Йабҕу хаҕан — 618–630 сс.
  • Күлүг Сибир хаҕан — 630–631 сс.
  • Сы Йабҕу хаҕан — 631–633 сс.
  • Дуолу хаҕан — 633–634 сс.
  • Ышбара Толис хаҕан — 634–639 сс.
  • Ышбара хаҕан (Ашина Хэлү) — 653–657 сс.
  • Ашина Дужи — 676–679 сс.
  • Ашина Хусэлуо (Бөри шад) — 693–704 сс.

Литература

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  • Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.
  • Кляшторный С.Г. Древнетюркская надпись на каменном изваянии из Чойрэна // СНВ. Вып. XXII. М.: 1980. С. 90–102.
  • Кляшторный С.Г. Версия древнетюркской генеалогической легенды у Ал-Бируни // Среднеколетный Восток. История. Культура. Источниковедение. М., 1980.
  • Савинов Д.Г. Антропоморфные изваяния и вопрос о ранних тюрко-кыргызских связях // Тюркологический сборник 1977. М., 1981.
  • Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. СПб., 2005.

Быһаарыылар

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ 1,0 1,1 Haussig Н.W. Byzantinische Qullen über Mittelasien in ihrer historischen Aussage // Prolegomena to the sources on the history of pre-Islamic Central Asia. Budapest, 1979. S. 55-56.
  2. ↑ Бернштам А.Н. Никита Яковлевич Бичурин (Иакинф) и его труд «Собрание сведений…» М.-Л., Наука, 1950.
  3. ↑ Зуев Ю.А. Тамги лошадей из вассальных княжеств (Перевод из Китайского сочинения 8-10 вв. Танхуйяо, том 3, глава (цзюань) 72, стр. 1305—1308)
  4. ↑ Савинов Д. Г. Владение Цигу древнетюркских генеалогических преданий и таштыкская культура. // Историко-культурные связи народов Южной Сибири. Абакан: 1988. С. 64-74.
  5. ↑ Муратов Б. А. ДНК-генеалогия тюркоязычных народов Урала, Волги и Кавказа. Том 4, серия «Этногеномика и ДНК-генеалогия», ЭИ Проект «Суюн». Vila do Conde, Lidergraf, 2014, илл. ISBN 978-5-9904583-2-1.
  6. ↑ Róna-Tas 280.
  7. ↑ Frye Richard N. Turks in Transoxiana
  8. ↑ Findley 39.
  9. ↑ Махпиров В.У. Имена далеких предков / В. У. Махпиров. — Алматы: Инс-т востоковедения МН АН РК, 1997, С.137-138.
  10. ↑ CARTER VAUGHN FINDLEY.THE TURKS IN WORLD HISTORY. 2005, с.39,41.
  11. ↑ Kjyashtorny S.G. The Royal Clan of the Turks and the Problem of its Designation//Post-Soviet Central Asia. Edited by Touraj Atabaki and John O’Kane. Tauris Academic Studies. London*New York in association with IIAS. The international Institute for Asian Studies. Leiden-Amsterdam, P.366-369.
  12. ↑ Кляшторный С.Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. — СПб: 2005. — 346 с.. kronk.spb.ru. Тургутулунна 25 Муус устар 2019.
  13. ↑ Кляшторный С.Г. Проблемы ранней истории племени тÿрк (ашина) // Новое в советской археологии / МИА № 130. М.: 1965. С. 278—281.
  14. ↑ Osawa, Takashi, “A hypothesis on the etymology of the Old Turkic royal clan name Ašina/Ašinas and the transformation process in the early Abbasid period”, Chronica, S.11, (2011), s.145-153
  15. ↑ Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.
  16. ↑ Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. — Москва-Ленинград: Академия наук СССР, 1950. — С. 184.
  17. ↑ Артамонов М. И. История хазар. — Рипол Классик, 2013. — С. 103. — 530 с. — ISBN 9785458275170
  18. ↑ Wen S.-Q., Muratov B.A., Suyunov R.R. The haplogroups of the representatives from ancient Turkic clans - Ashina and Ashide // BEHPS. ISSN 2410-1788, Volume 3, No. 2 [1,2]. March 2016. p. 154-157. R.R. Suyunov, Муратов Б.А., Суюнов Р.Р. Саки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии // Вестник Академии ДНК-генеалогии (Бостон, США) → Том 7, №8, Август 2014, стр. 1198-1226., Muratov, Муратов Б.А. ДНК-генеалогия тюркоязычных народов Урала, Волги и Кавказа. Том 4, серия «Этногеномика и ДНК-генеалогия», ЭИ Проект «Суюн». Vila do Conde, Lidergraf, 2014.
  19. ↑ Тюркологический сборник. 2009–2011. М., 2011, С. 211.
  20. ↑ CARTER VAUGHN FINDLEY.THE TURKS IN WORLD HISTORY. 2005, с.44.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Ашина&oldid=354883»