Арыгы-айылҕа талан ылааччыта

Арыгы хайа айыллыаҕыттан, икки тыһыынча сыллардаахтан ыла дьон санааларын көтөҕөр, үөрдэр-көтүтэр, сылайбыттарын таһаарар ас буолан өйдөрүгэр-санааларыгар, эттэригэр-сииннэригэр олус дириҥник иҥмит.

Дьон тоҕо арыгыны иһэллэрин быһаарарга сахалар сайдан иһэр кут-сүр үөрэхтэрэ ордук көмөлөһөр. Киһи арыгы иһиитин саҕалыыра, кыра эрдэҕиттэн ханнык баҕа санаа үөскээн олохсуйарыттан, иҥэриттэн улахан тутулуктаах. Баҕа санаатын туолуутугар арыгы дьайыыта сөп түбэстэҕинэ элбэхтик арыгылаан түргэнник арыгыга ылларар. Барыга-бары киһиргэтэ үөрэтиллибит оҕо улаатан баран арыгы истэҕинэ киһиргиирэ эбиллэриттэн элбэхтик арыгылаан, арыгыһыт буолар.

Оҕо төрүөҕүттэн ыла арыгыһыт буолбат, кыра эрдэҕинэ ким да арыгынан аһаппат. Кыра эрдэҕинэ арыгы иһэр үгэс үөскээбэтэҕинэ арыгыга букатын кыһаммакка, итэҕэстийбэккэ эрэ сылдьыан сөп. Эдэр уолаттар аан маҥнай арыгы иһэллэригэр киһиргээһин, бэйэни улахан киһи курдук көрдөрүү, атын, улахан дьону үтүктүү, кинилэр курдук буола сатааһын баҕа санаата баһылыыра олук буолар. Эдэрдэр атын, тулалыыр дьону үтүктэр, кинилэр курдук буола охсор санааларыгар киирэн биэрэн арыгы иһиитин саҕалыыллар.

Киһилии майгыга-сигилигэ иитиллибит, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиллибит, тулуурдаах, дьулуурдаах, олоҕор элбэх оҥорор, ситиһэ сатыыр сыаллаах-соруктаах эдэр киһини төрөппүттэрэ кыра эрдэҕиттэн иитэн, үөрэтэн улаатыннара сатыыллар. Кинилэр оҕолоро кыра эрдэҕинэ, ийэ кута үөскүүр кэмигэр арыгыга сыһыанын үөскэтэн, олохсутан кэбиһэллэрин билэ иликтэр. Оҕо өйө-санаата сайдыытын, куттара үөскээһиннэрин, арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыытын туһунан хас биирдии төрөппүт дириҥник билэрэ, олоҕор туһанара уонна оҕолорун үөрэтэрэ туһалаах.

Элбэхтэ арыгы иһэн киһи этэ-сиинэ онно үөрэнэн хааллаҕына, арыгы иһиитэ этин-сиинин көрдөбүлэ буола уларыйара баҕа санаатын уларытан арыгыны иһии диэки салаллар. Бу кэм уһаан-тэнийэн бардаҕына киһи бэйэтин туттунар кыаҕа өссө кыччыыр, быстах баҕа санаата, эт-сиин арыгы иһэргэ көрдөбүлэ толкуйдуур өйүн-санаатын, салгын кутун баһыйар буолуута – арыгыһыт буолуу диэн ааттанар кэм кэлиэн сөп. Бэйэлэрин быстах баҕа санааларын, эттэрин-сииннэрин көрдөбүлүн, өйдөрүн-санааларын көмөтүнэн, салгын куттарынан кыайан салайыммат, арыгы иһэллэрин кыайан тохтотуммат дьон арыгыны элбэхтик иһэннэр арыгыһыт диэн ааттаналлар.

Айылҕа тутаах сокуоннарын дьон-аймах кыайан уларытар күүстэрэ суох. Айылҕа бары тыынар-тыыннаах кыылларыгар, көтөрдөрүгэр күүстээхтэн-күүстээх баһылаан үөскүүрү-сайдыыны тэнитэн иһэр диэн сокуон баар. Бу сокуон араас кыыллар айылҕа ыарахан усулуобуйатыгар уһун үйэлэргэ мөлтөөбөккө сайдан уонна күүһүрэн иһэллэрин хааччыйар. Дьон-аймах эмп-том күүһүн күүскэ сайыннаран уонна сэбиэскэй былаас дьон барыта тэҥ буолаллар диэн сыыһа өйдөбүлүнэн туһанан күүстээҕи, доруобайы, өйдөөҕү таба талан ылар кыахтарын сүтэрэн сылдьаллар.

Арыгы ол күүстээҕи талан ылыы сокуонугар сөп түбэһэриттэн, аан маҥнай санаалара түспүт, үлэни-хамнаһы кыайбат уонна майгылара-сигилилэрэ мөлтөх, олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйарга үөрэтиллибэтэх дьон арыгыга ыллараннар арыгыһыт буолаллар. Кыра эрдэҕиттэн атаахтык иитиллибит, бэйэмсэх, киһиргэс майгылаах киһи атыттартан урутаан арыгыһыт буолар. Бэйэмсэх, мин туспар, бэйэбэр эрэ үчүгэй буоллун диэн санаата баһыйар киһи элбэхтик арыгылыыр, бэйэтигэр эрэ үчүгэй буоларын, санаата көнөрүн арыгы иһэн ситиһэ сатыыр. Кини чугас дьонун, кэргэттэрин бэйэтинээҕэр аанньа ахтыбатыттан, кинилэргэ куруук итирэн көрдөрүөн сөп. «Атаах оҕо арыгыһыт буолар» диэн этии бу быһаарыыттан үөскээбит.

Күүстээх санаалаах, кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах, дьулуурдаах гына үөрэтиллибит, өһөс майгылаах, бэйэтин, чугас дьонун олохторун тупсарарга араас сыаллардаах уонна соруктардаах, ол сыалларын толорорго бары кыаҕын ууран дьулуһар, үлэлиир-хамсыыр киһи хаһан даҕаны арыгыга кыаттаран, элбэхтик арыгылаан арыгыһыт буолбат.

Арыгы — айылҕа талан ылааччыта. Арыгы киһи өйүгэр-санаатыгар дьайар күүс буолан, дьоҥҥо күүстээҕи, кыахтааҕы талан ылыыга улахан оруолу ылар. Арыгыһыт буолбатах киһи өйө-санаата туруктааҕыттан кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ-үөрэтиигэ ыллыктаах суолу тутуһара дьоҥҥо барыларыгар биллэриттэн эдэрдэр саҥа ыалы тэрийэллэригэр арыгыһыта суох аймахтары кытта холбоһоллор.

Билигин дьоҥҥо өссө күүстээх талан ылааччы - наркотик киэҥник тарҕанан соҕурууттан кэлэн иһэр. Ити наркотик күүскэ тарҕанар биир биричиинэтинэн арыгы сыанатын аһара үрдэтии уонна арыгыны бобуу буолара кэнники бириэмэҕэ, арыгыны улаханнык бобо сылдьыы кэнниттэн билиннэ. Сити кэмтэн ылата биһиэхэ наркоманнар уонна токсикоманнар үөскээннэр эбиллэн бардылар. Арыгыны кытта охсуһуу диэн, улахан алдьатыылаах сэриитэ суох, дьон-норуот бэйэлэрэ олох иһин охсуһан, өйдөрүн-санааларын туруктаах оҥорон, бөҕөргөтөн инники диэки сайдан иһиилэрин лаппа сымнаабыт көрүҥэ буолар. Арыгыны кэмнээн иһэргэ үөрэммит омуктар сайдыыны ситиһэр кыахтаналлар. (1,18).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №246. 26.03.2015.