Арыгыны испэт буолууга государство кыһаммат

Москва княжествота сайдан, үүнэн иһиитэ кытаанах арыгы, испиир арыллыытын, туһаҕа киириитин кытта быһаччы сибээстээх. Москваҕа аан маҥнай үрүҥ арыгыны 1386 сыллаахха генуэлэр посольстволара Литваҕа ааһан иһэн Улуу кинээс олбуоругар араас омук сирдэрин дьиктилэрин кытта, «Олох уута» диэн ааттаан эмп курдук көрдөрбүттэр.

Уон бэһис үйэ 20-с сылларыттан саҕалаан православнай таҥара дьиэтэ дьон бэйэлэрэ оҥостон, итирэр пиибэлэрин утары охсуһууну саҕалаабыт эбит. Киһи иһэригэр аналлаах водка арыгыны аан маҥнай Москва манастыырыгар уон бэһис үйэ 40-с сылларыгар оҥорбуттар. Аан маҥнай водка арыгыны оҥорон атыылааһыны православнай таҥара дьиэтэ саҕалаабыт. Бу арыгыны дьон бэйэлэрэ оҥостон иһэр пиибэлэрин үтүрүйэн туоратаары киэҥник тарҕаппыттар. (1,7). Россияҕа водка арыгыны оҥорон атыылааччынан уонна тарҕатааччынан православнай таҥара дьиэтэ буолбут.

1472-1478 сыллардаахха Улуу кинээс Иоанн 111 арыгыттан государствоҕа улахан барыс киирэрин өтө көрөн испиири оҥорууну уонна атыылааһыны государство бэйэтин бас билиитигэр ылбыт. Нуучча сиригэр Улуу Москва княжествотыгар уон бэһис үйэ 70-с сылларыттан ыла арыгыны государство монополия оҥостон туһаныыта саҕаламмыт. Уон алтыс үйэ бүтүүтүгэр Европа бары государстволарыгар арыгы иһиитэ киэҥник тарҕаммыт.

Москва государствота атын сирдэри бэйэтигэр холбоноругар арыгы олус улахан оруолу ылбытын билигин ахтыахтарын баҕарбаттар. Арыгы диэни билбэт кыра омук дьонун арыгынан мэҥиэлээһин, иһэрдии ханнык да сэриитээҕэр ордук ылыннарыылаах буолар эбит. Арыгыны аан маҥнай итириэхтэригэр диэри испит кыра омук дьоно өссө иһээри, бары түүлээхтэрин, сыаналаахтарын ууран биэрэллэрин бары суруйааччылар бэлиэтээн, ахтыыларыгар киллэрбиттэр.

Россия хоту сирдэрин уонна Сибиири нууччалар баһылыылларыгар олохтоох омуктары кэмэ суох арыгылаталларын чинчийээччилэр эмиэ бэлиэтииллэр. Араас атыыһыттар, эргиэмсиктэр арыгы иһэрдэн баран албынныыллар уонна иһэрдэн баран бэйэлэрин диэки тардаллар эбит. (2,19).

1871 сыллаахха Якутскай бюджетыгар балачча элбэх үп акцизнай сбор быһыытынан арыгы атыытыттан киирбит эбит. Хас сыл аайы арыгы атыыта элбээн испит. Холобур, аҥардас биир сылга 40 кыраадыстаах арыгы 68690, намыһах кыраадыстаах арыгы 7312, барыта 76002 биэдэрэ атыыламмыт.

Билигин Улуу Октябрьскай революция тоҕо, туохтан төрүттэнэн буолбутун туһунан өйдөбүллэр сыыйа-баайа уларыйан эрэллэр. Аһара баай дьону, ыраахтааҕыны арбааһын киэҥник тэнийэн эрэр. Аһара баай дьон дьадаҥылары сиэрэ суох баттыыллара элбээн, эбиллэн иһиитэ революция саҕаланыытыгар уонна кыайыытыгар тириэрдибитин, дьадаҥылар былааһы бэйэлэрин илиилэригэр ылыылара хайдахтаах сиэртибэлэринэн ситиһиллибитэ умнуллуох буолла.

Оччотооҕу кэмҥэ тыа сирин олохтоох сахаларын үгүс өттүлэрэ олус дьадаҥытык олорбуттара. Кинилэр бэйэлэрин олохторун көннөрөр, хайдах эмэ тупсарар кыахтара суоҕа элбэхтик арыгыны иһэллэригэр уонна хаартылыылларыгар тириэрдэрэ.

Сахалар арыгыга наһаа ылларалларын туһунан бэлиэтээн суруйбуттара элбэх. Саха эрэ буолуо дуо, хоту олохтоох омуктар бары даҕаны арыгыга олус ылларан барбыттара. Саха маҥнайгы суруйааччылара арыгы иһиитин туһунан бэйэлэрин айымньыларыгар киллэрбиттэрэ. Ким умнуой Өксөкүлээх Өлөксөй «Итирик буржуй ырыата», «Арыгы» диэн хоһоонорун. Алампа «Дьадаҥы Дьаакып» диэн пьесатыгар баар Ньукулай диэн оҕо киһи итирэн баран суланыытын. Дьон-аймах бастаан иһэр өйдөрүн-санааларын сурукка киллэрээччилэр, суруйааччылар, бу арыгы тыа дьонун олус буоратан эрэрин бэлиэтии көрөннөр бэйэлэрин айымньыларыгар арыгы буортутун арыйа, дьон билиилэригэр таһаара сатаабыттара.

Арыгы иһэн, итирэн ыарахан олохторун кылгас да кэмҥэ буоллар умнан ылар баҕаттан арыгы иһиэн баҕарар дьон элбээн испиттэр. 1893 сыллаахха Саха сирин уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ тайҕатыгар, туундаратыгар атыыһыттар тиэйэн илдьэн атыылыыр саамай дохуоттаах табаардарынан арыгы буолбут.

Арыгыга ылларбыт дьон ыраахтааҕыларын суолун кыайан төлөөбөт буола быстаралларын иһин, өссө 1892 сыллаахха улуустарга арыгы атыытын боборго диэн губернатор уурааҕа тахсыбыт даҕаны атыыһыттар арыгыны кистээн атыылыылларын тохтоппотохтор.

Дьон байан истэхтэринэ оҕолорун иитэллэрэ сымнаан, туох баар бары көрдөбүллэрэ намтаан, суох да буолан иһэр. Оҕо тугу көрдөөбүтэ барыта баар буолан иһэрин хааччыйыы баай киһи оҕотун иитиитигэр биллэр уратыта буолан хаалар. Кини оҕотун итинник хааччыйыыта атын дьонтон ордук курдук сананыытын үрдэппитэ оҕотугар дьайан, үгэс буолан бэриллэн иһэр. Сир үрдүгэр туох кэрэ, сыаналаах баарын булан аҕалан оҕотун маанылыыр, атаахтатар идэтэ, оҕотун мин уратыбын, атыттартан ордукпун диэн санаатын улаатыннарар. «Баай дьон оҕолоро атаах буолар»,- диэн былыргы сахалар этэллэрэ оруннаах буолуута бу дьон салгыы олохторунан дакаастанар.

Арыгыны батыспыт оҕолоох баай дьон баайдара эстэн хаалар эбит. Тыһыынча сүөһүлээх Таатта аатырбыт баайа Охонооһой Бөтүрүөп өлөрүгэр соҕотох уолугар Ефимҥэ 300 сүөһүнү хаалларбыт. Арыгыһыт буолан хаалбыт уола Ефим 300 сүөһүнү 3 сылга ыскайдаан тириэрдибэтэҕэ үһү. Хоту дойдуга куһаҕан дьаллык, арыгы иһиитэ ол кэмҥэ наһаа дэлэйбит.

Атыыһыттар табаардарын иэс биэрэн, олохтоохтору хабалаҕа ылаллара элбэх эбит. Арыгыта суох биир да атыы, кэпсэтии ыытыллыбат үгэһэ үөскээбит. Атыыһыт дьиэлээх хаһаайыны итирдэн баран, түүлээҕин босхону эрэ үрдүнэн атыылаһан, сирэйэ-хараҕа суох албынныыр эбит. (3,20-62).

Арыгы иһэр кабаактартан олохтоохтор ордук эрэйи көрсөр буолбуттар. Арыгы иһиэхтэрин баҕарбыттар онно сыанаҕа туруохтарын сөптөөх туохтарын барыларын таһар эбиттэр. Дьахталлар бэргэһэлэрин, ытарҕаларын, биһилэхтэрин таһынан сиир арыыларын кытта уоран илдьэр эбиттэр. Сахалар ортолоругар халааһыннар уонна өлөрсүүлэр тарҕанан барбыттарыттан ыраахтааҕы правительствота уон тохсус үйэ 30-с сылларыгар кабаактары сабарга дьаһайбыт. Ити да кэнниттэн олохтоохтору арыгылатыы уонна халааһын курдук эргинии син-биир салҕанан бара турбут. (4,129).

Биир бытыылка арыгы сыаната Дьокуускай куоракка 1 солк. 20 харчыга турар эбит буоллаҕына, Верхоянскайга - 5 солк, онтон Халымаҕа уонна Усть-Янскайга 15-20 солк. тиийэ ыарыыр. Икки хотугу уокурукка арыгы атыылааһына бобуулаах буолан айан трассатыгар полиция надзор туруоран харабыллатан, арыгыны атыылааччылары тута сатыыллар. Арыгыны атыыһыттар, казактар, почтальоннар уонна православнай таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ, аҕабыыттар син биир таһалларын тохтоппотохтор. (5,4). Сахалары, олохтоох дьону бары кэлии, салайар үлэһиттэр арыгы иһэллэригэр үтүрүйэллэрэ, арыгыны булан-талан аҕалан арыгылаталлара элбээбит.

Ыраахтааҕы былааһын салайар дьоно, ол иһигэр исправник тойон бэйэтинэн улуус мунньаҕар сахалары ыҥыран аҕалан арыгылатар эбит. Үчүгэйдик арыгылаабыт дьон исправникка «кэһии» биэрэн махтаныахтаахтар. Туох эмэ дьыаланы оҥоттордоххо хайаан да тугу эмэ биэрдэххэ эрэ табыллар. Исправник санаата көннөҕүнэ арыгылаах бытыылканы хардары биэрэр эбит. (6,84).

Воевода Ф.И.Жадовскай бэйэтэ байарыгар сахалар кэһии бэрсэр үгэстэрин сатаан туһаммыт. Силиэстийэлиир хамыыһыйа хайдах байбытын быһаараары ыйыппытыгар: «Сахалар уонна кэлии атыыһыттар бырааһынньыктарга, бэйэм, оҕолорум төрөөбүт күннэригэр бэйэлэрэ аҕалан биэрэллэр этэ»,- диэн эппиэттээбит. (7,69). Воевода бырааһынньыктары дэлэччи тэрийэн, олохтоохтору ыҥыран аһатан, атын дьон ордугургуур элбэх баайын мунньуммут.

Полковник Штевинг коменданныы олорон сахалар тойотторун ыҥыран аҕалан тото-хана аһатар уонна арыгылатар эбит. Хас биирдии ыҥырыылаах ыалдьыт дьиэлээх хаһаайыҥҥа кэһиитин уоннуу хара кииһи аҕалан бэйэтин аһыыр өлүүтүн эрдэттэн төлүүр эбит. (8,16). Ыраахтааҕы былааһын салайар үлэһиттэрэ олохтоохтору арыгылатан элбэх баайы-малы мунньуммуттар.

Дьон үлэлэрэ, хамнастара суох буолан, олохторо ыарааһына санааларын түһэрэр, тугу оҥороллорун ситэ сыаналаабаттарыгар тириэрдэр. Бэйэлэрин күүстэринэн олохторун хайдах да уларытар кыахтара суоҕуттан дьадаҥылар баҕар, сүүйүү таба түһүө диэн хаарты оонньууллара, бэйэлэрин ыарахан олохторун умнан ылаары арыгылыыллара элбээбит. (9,251).

Арыгыны испэт буолууга салайар былаас өттүттэн көмө билигин да аҕыйах. Хата араас элбэх көрсүһүүлэр, презентациялар, үлэҕэ киллэриилэр бары арыгыта, аһа суох ыытыллыбаттар. Элбэх дьону мунньан арыгылатыылары, ким бырааһынньыгар төһө элбэх киһини ыҥырарыгар күрэхтэһиилэри суох оҥордоххо арыгы иһиитэ лаппа аҕыйаан барыа этэ. Арыгы иһэр үгэстэри суох оҥоруу, арыгы иһэр дьону норуот сөбүлээбэт буолуутугар тириэрдии, арыгы иһээччилэри аҕыйатар. (2,58).

Москва государствота уонна нуучча православнай таҥаратын дьиэтэ арыгыны иһиини көҕүлээччилэргэ уонна тарҕатааччыларга киирсэллэр. Саха дьоно уонна атын кыра омуктар бары арыгыһыт буоллахтарына Москва государствотыгар элбэх барыс киириэҕэ диэн былыргы ыраахтааҕы былааһын саҕана толкуйдууллара. Олохтоох омуктар элбэх арыгыны истэхтэринэ тойон былааһыгар утарыласпаттар, барытын сөбүлээн иһэллэр, итини тэҥэ арыгы кинилэртэн араас түүлээхтэрин, баайдарын-малларын итирдии көмөтүнэн албыннаан, босхо кэриэтэ хомуйан ыларга олус туһалаабыт.

Билигин да маннык балаһыанньа былыргытыттан улаханнык уларыйа илигин арыгыны иһээччилэр аҕыйаабаттара уонна салайар Үрдүкү былаас улаханнык уларыйбакка Москваттан быһа дьаһайан олороро дакаастыыр. Арыгы билигин даҕаны былыргытын курдук кыра омуктары баһылыыр, дьаһайар сыалга туттулларын арыгыны государство аҥардастыы бас билэрэ быһаарар. Бу быһыы ордук арыгы сыанатын үрдэтиигэ, государствоҕа барыс киириитэ элбээһинигэр олук буолар.

Арыгыһыттар аҕыйаабаттарыгар салайааччылар быһа дьаһайан арыгыны бобон, суох оҥорон кэбиһэллэрэ ордук көмөлөһөр. Дьон арыгыны иһэллэрин бобууга быһаччы кыттыспыт Б.Н.Ельцин суруйуутуттан быһа тардан аҕаллахпытына, арыгыны бобуу содуллара дьону ханна тириэрдэллэрэ арылхайдык арыллар: «... совершенно ясно, что кавалерийским наскоком с пьянством, этим многовековым злом, не справиться. И действительно, скоро всюду начали пить все, что было жидким. Стали нюхать всякую гадость, резко возросло число самогонщиков, наркоманов. (10,101).

Биһиги государствобыт арыгыһыттар аҕыйаан барыыларыгар көмөлөспөт. Төһө элбэх киһи арыгыны иһэр даҕаны элбэх барыс киирэрэ государствоҕа үчүгэйи оҥорор, барыһы киллэрэр. Төрөппүттэр, аймахтар, бэйэлэрэ эрэ оҕолорун арыгыһыт буолбат гына үөрэттэхтэринэ эрэ туруктаах өйдөөх-санаалаах буола улааталларын ситиһэллэр. Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн арыгы иһэр үгэстэргэ үөрэппэт буолуу эрэ, арыгыны испэт саҥа көлүөнэ дьон улаатан тахсалларын үөскэтэр, арыгыны иһээччилэр аҕыйаан барыыларыгар көмөлөһөр. (11,78).

Туһаныллыбыт литература

1. 1. Газета «Якутск вечерний». 12.01.2001.

1. 2. М.Н.Борисов. Малочисленные этносы Севера: вчера, сегодня, завтра. (социологические очерки): В 2-х частях / РГАТА.- Рыбинск, 1995.- 155 с.

1. 3. Ф.Ф.Захаров. Ааспыт үйэни анаардахха. Дьокуускай: «Бичик» нац. кинигэ кыһата, 1994.- 72 с.

1. 4. В.Ф.Трощанский. Наброски о якутах Якутского округа. Под ред. и с прим. Э.К.Пекарского. г. Казань. Типография Императорского Уни-верситета, 1911.- 144 с.

1. 5. Газета «Якутск вечерний». 4.8.2000.

1. 6. И.А.Худяков. Краткое описание Верхоянского округа. Ленинград: Изд-во «Наука», 1969.- 440 с.

1. 7. В.Ф.Иванов. Русские письменные источники по истории Якутии 18 - начала 19 в. - Новосибирск: Наука.Сиб.отд-ние. 1991.- 213 с.

1. 8. Газета «Якутск вечерний». 11. 8.2000.

1. 9. П.С.Троев. Влияние ссыльных народников на культурную жизнь Якутии. (60-90-е годы 19-го века). Якутск: ГУП «Полиграфист», 1998.- 358 с.

1. 10. Б.Н.Ельцин. Исповедь на заданную тему. Якутск: Кн. изд-во, 1990.- 208 с.
2. 11. Каженкин И.И. Өй көтүүтэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2018. - 152 с.